Түнгі аспан ежелден адамзатты өз құпияларымен тамсандырған, ал жұлдыздардың ішінде ең таңғажайыптары — алып жұлдыздар. Бұл отты шарлар көлемімен, температурасымен және ғаламның эволюциясындағы рөлімен ерекшеленеді. Олар салыстырмалы түрде қысқа өмір сүреді, бірақ галактикалар мен жаңа жұлдыздардың пайда болуына үлкен ықпал етеді. Алып жұлдыздар туралы қызықты деректер астрономияны сүйетіндердің өзін таңғалдыра алады. Назарларыңызға осы керемет аспан денелері туралы сіз білмеуіңіз мүмкін болған таңғаларлық мәліметтерді ұсынамыз.
- Алып жұлдыздар — кәдімгі жұлдыздардың ядросындағы сутегі қоры таусылып, гелий жану процесі басталғанда пайда болады. Бұл сыртқы қабаттардың ұлғаюына және жұлдыз көлемінің ондаған, тіпті жүздеген есе артуына алып келеді. Олар жарығырақ бола бастайды, бірақ тұрақтылығын жоғалтады. Дәл осы тұрақсыздық оларды зерттеуге аса қызықты етеді.
- Өлшемдері өте үлкен болғанымен, кейбір алып жұлдыздардың массасы басқа жұлдыздармен салыстырғанда онша көп емес. Мысалы, қызыл алыптардың кейбірі Күннен бар болғаны екі-үш есе ауыр. Алайда олардың диаметрі Күннен жүздеген есе үлкен болуы мүмкін. Бұл сыртқы қабаттардың кеңеюіне және сиректелуіне байланысты.
- Алып жұлдыздар өте жарқырап тұрады, олардың жарығы Күннен ондаған мың есе күштірек. Олар жерден өте алыста болса да, жарқырауының арқасында көрінеді. Осы қасиетінің арқасында көп жұлдыз-алыптар астрономдардың бағдарлық нүктесіне айналған. Олар арқылы қашық ғарыш кеңістігіндегі арақашықтықтарды анықтауға болады.
- Ең танымал алып жұлдыздардың бірі — Орион шоқжұлдызындағы Бетельгейзе. Бұл қызыл түсті жұлдыз түнгі аспандағы ең жарықтардың бірі. Оның диаметрі Күннің диаметрінен шамамен 1000 есе үлкен. Егер ол Күннің орнында болғанда, оның шеті Юпитер орбитасына дейін жетер еді.
- Көкшіл аса алып жұлдыздар қызыл алыптарға қарағанда әлдеқайда ыстық және жарығы күшті болады. Олардың беткі температурасы 20 000 градустан аса алады. Мұндай жұлдыздардың өмір сүру мерзімі өте қысқа — бар болғаны бірнеше миллион жыл. Бұл ғалам өлшемімен салыстырғанда көзді ашып жұмғандай-ақ уақыт.
- Алып жұлдыздар тек өздерінің өмірін аяқтап қана қоймай, жаңа жұлдыздардың пайда болуына жағдай жасайды. Сверхнова жарылысынан кейін олардан қалған қалдықтар ауыр элементтермен ғарыш кеңістігін байытады. Бұл материалдар жаңа жұлдыздық жүйелердің құрылуына пайдаланылады. Яғни, алып жұлдыздар галактикалардағы химиялық әртүрліліктің көзі болып табылады.
- Алып жұлдыздар өмірінің барысында ішкі құрылымында бірнеше кезеңді бастан өткереді. Гелий жанып болғаннан кейін көміртек, оттек және тіпті темір сияқты ауыр элементтер түзіле бастайды. Темір түзілген сәтте термоядролық реакциялардан пайда болатын энергия азаяды. Бұл гравитациялық күйреуге және сверхнова жарылысына әкеледі.
- Кейбір алып жұлдыздар өмірінің соңына жетпей тұрып-ақ өздерінің сыртқы қабаттарын ғарышқа тастайды. Соның нәтижесінде олардың айналасында үлкен тұмандықтар түзіледі. Бұл құрылымдар шеңбер тәрізді немесе бейберекет пішінде болуы мүмкін. Олар жұлдыз өліп кеткеннен кейін де мыңдаған жыл бойы көрініп тұрады.
- Аса алып жұлдыздар — ғаламдағы өте сирек нысандар, олар барлық жұлдыздардың арасында өте аз пайызды ғана құрайды. Олар негізінен жас галактикаларда және жұлдыз шоғырларында кездеседі. Олардың сиректігі — өмірлерінің қысқалығына және массаларын тез жоғалтуына байланысты. Олар тез жанып, аспаннан жоғалып кетеді.
- Сверхнова жарылысынан кейін алып жұлдыздар нейтрон жұлдызын немесе қара құрдым қалдыруы мүмкін. Бұл — ғаламдағы ең ерекше нысандардың бірі. Нейтрон жұлдызы Күнмен бірдей массаға ие бола тұра, диаметрі небәрі 20 шақырым болуы мүмкін. Ал қара құрдым тіпті жарықтың өзін жұтып алатындай күшті гравитацияға ие.
- Алып жұлдыздар жақын маңдағы жұлдыздар мен планеталар жүйелеріне де әсерін тигізеді. Олардың сәулеленуі мен жұлдыз желі жас жұлдыздардың айналасындағы протопланеталық дискілерді бұзып жібере алады. Бұл планеталардың қалыптасу процесін баяулатуы немесе мүлде тоқтатуы мүмкін. Демек, олар тұтас жұлдыз жүйелерінің эволюциясын өзгерте алады.
- Сары алып жұлдыздар деген ерекше түрі бар, олар қызыл және көк алыптар арасындағы аралық кезеңге жатады. Олардың қасиеттері массаға, жасына және химиялық құрамына байланысты өзгереді. Олар біздің галактикамызда өте сирек кездеседі. Мұндай жұлдыздарды зерттеу жұлдыз эволюциясындағы өткел кезеңдерді жақсы түсінуге көмектеседі.
- Алып жұлдыздар көптеген халықтардың мәдениетінде аңыздар мен наным-сенімдерге арқау болған. Мысалы, Бетельгейзе кейбір мәдениеттерде өзгерістердің немесе аспан қорғаушыларының белгісі деп саналатын. Мұндай жұлдыздардың жарқырауы ежелгі бақылаушыларды таңғалдырған. Олар күш пен құдіреттің символына айналған.
- Кей жағдайларда алып жұлдыздардың серіктестері болады, олармен өзара әрекеттесіп тұрады. Бұл серіктер қарапайым жұлдыздар немесе басқа алыптар болуы мүмкін. Олардың тартылысы массаның алмасуына немесе акрециялық дискілердің түзілуіне себеп болады. Мұндай қос жұлдыздық жүйелер астрономиялық зерттеулер үшін үлкен қызығушылық тудырады.
- Алып жұлдыздардың спектрін зерттеу арқылы олардың химиялық құрамын және даму кезеңін анықтауға болады. Сіңіру сызықтарының сипатына қарап, сыртқы қабаттарда қандай элементтер бар екені анықталады. Бұл сондай-ақ галактика ішіндегі химиялық элементтердің таралуын зерттеуге мүмкіндік береді. Алып жұлдыздар — нағыз ғарыш зертханалары.
Бұл қызықты әрі таңғаларлық деректер алып жұлдыздардың ғалам құрылымы мен дамуындағы маңызды рөлін айқын көрсетеді. Олар тек жарық емес, ғарыштағы процестерді түсінуге мүмкіндік беретін білімнің де көзі. Сіз алып жұлдыздардың әсері осыншалықты ауқымды болатынын білмеуіңіз де мүмкін. Заманауи телескоптардың арқасында біз бұл отты алып денелер туралы жаңа, керемет фактілерді ашуды жалғастырып келеміз.
