Қоқандар біздің планетамыздағы ең жойқын және әсерлі табиғи құбылыстардың бірі болып табылады, олар миллиондаған жылдар бойы ландшафттарды қалыптастырады және Жердің бетін өзгертеді. Тау жыныстарының, топырақтың немесе қардың алып массалары ауырлық күшінің әсерінен төмен құлаған кезде пайда болатын бұл кенеттен және жиі апатты оқиғалар бірнеше минут ішінде бүкіл аңғарларды өзгертіп, өз жолындағы барлық нәрсені жоя алады. Қоқандар туралы керемет фактілер бізге табиғаттың үлкен күші мен қоршаған ортаны лезде өзгерту қабілетін көрсететін геологиялық процестер әлемін ашып береді. Қазіргі рельефті қалыптастырған ежелгі мегақоқандардан адам өмірін жоятын және инфрақұрылымды бұзатын қазіргі заманғы апаттарға дейін қоқандар қарқынды ғылыми зерттеудің нысаны және таулы аймақтардағы адам қоныстарына тұрақты қауіп болып қала береді. Планетадағы ең қауіпті және ең жұмбақ геологиялық процестердің біріне айналдыратын осы таңғажайып ерекшеліктердің көпшілігін білмеген шығарсыз, өйткені осы қуатты табиғи құбылыстар туралы қызықты мәліметтерді білуге дайын болыңыз.
- Қоқандар Жердегі ең жылдам табиғи құбылыстардың біріне айналдырып, 100-200 километр сағатқа жететін керемет жылдамдықпен қозғала алады. Мұндай жоғары жылдамдық құлаған масса астында пайда болатын және үйкелісті азайтатын ауа жастығының әсерімен түсіндіріледі. Кейбір апатты қоқандар соншалықты жылдам қозғалды, олардың алдындағы ауа сығылып, жоғары температураға дейін қызды. Бұл жылдамдық адам олардың жолында болса, қоқандардан қашуды іс жүзінде мүмкін емес етеді.
- Тарихтағы ең үлкен тіркелген қоқан шамамен 56 миллион жыл бұрын АҚШ-тың Юта штатындағы Серхс аймағында болды. Құлаған массаның көлемі шамамен 1000 текше километрді құрады, бұл Женева көлінің көлемінен бес жүз есе артық. Бұл мегақоқан ондаған километрге созылатын қалдықтардың үлкен алаңын қалдырды. Мұндай тарихқа дейінгі қоқандарды зерттеу геологтарға өткен кездегі геологиялық процестердің ауқымын түсінуге көмектеседі.
- 1963 жылы Италиядағы Вайонт аңғарындағы қоқан жиырмасыншы ғасырдағы ең үлкен техногендік апаттардың біріне айналды. Шамамен 260 миллион текше метр тау жынысы жасанды су қоймасына құлап, 250 метр биіктіктегі алып толқын жасады. Бұл толқын бөгет арқылы асып өтіп, аңғардағы бірнеше қоныстарды жойып, 2000-ға жуық адамның өмірін алды. Трагедия геологтардың осы жерде бөгет салудың қауіптілігі туралы ескертулеріне қарамастан болды.
- Қоқандар таулы ландшафттарды қалыптастыруда және жаңа геологиялық құрылымдарды жасауда маңызды рөл атқарады. Үлкен қоқандар өзен аңғарларын бөгеп, табиғи бөгеттер мен көлдер құра алады. Әлемдегі ең әдемі таулы көлдердің кейбіреулері дәл өзен арналарын жапқан қоқандар нәтижесінде пайда болды. Бұл табиғи бөгеттер мыңдаған жылдар бойы өмір сүре алады немесе кенет бұзылып, ағын бойымен төменде апатты су тасқындарын жасай алады.
- Сейсмикалық қоқандар бүкіл әлем бойынша сейсмикалық станциялармен тіркелетін қуатты соққы толқындарын тудыра алады. Үлкен қоқан кезінде босайтын энергия 4-5 балл магнитудалы жер сілкінісіне тең. Ғалымдар қоқандардың механизмдерін зерттеу және олардың қуатын бағалау үшін сейсмикалық жазбаларды пайдаланады. Кейбір қоқандар оқиға болған жерден ондаған километр қашықтықта сезілетін соншалықты күшті тербелістер жасайды.
- Климаттың өзгеруі мәңгі тоң мен мұздықтардың еруі салдарынан биік таулы аймақтарда қоқандар қаупін айтарлықтай арттырады. Мыңдаған жылдар бойы тау жыныстарын біріктірген мұз еріп, беткейлерді тұрақсыз етеді. Альп таулары мен басқа таулы массивтерде өткен ғасырмен салыстырғанда қоқандар санының күрт өсуі байқалады. Жақын онжылдықтарда таулы аймақтарда қоқандардың жиілігі мен ауқымы өсуін жалғастырады деп болжанады.
- Су асты қоқандары жердегіден айтарлықтай үлкен болуы мүмкін және жойқын цунамилер тудыра алады. Белгілі ең үлкен су асты қоқандарының бірі шамамен 8000 жыл бұрын Норвегия жағалауында болды және Солтүстік Атлантиканың бүкіл жағалауына әсер еткен цунами жасады. Ығысқан жыныстың көлемі шамамен 3500 текше километрді құрады. Су асты қоқандарын зерттеу жағалау аймақтарында цунами қауіптерін бағалау үшін маңызды.
- Ай қоқандары Айдың бетінде ғарыш аппараттарымен тіркелді, онда олар метеорит соққыларынан және ай сілкінулерінен болады. Жерден айырмашылығы, Айда қирау процестеріне әсер ететін атмосфера немесе су жоқ, сондықтан ай қоқандары басқа сипатқа ие. Кейбір ай беткейлері миллиондаған жылдар бұрын болған ауқымды қоқандардың іздерін көрсетеді. Жерден тыс қоқандарды зерттеу Күн жүйесіндегі осы процестер туралы біздің түсінігімізді кеңейтеді.
- Кенеттен қоқандар қоқан аймағынан айтарлықтай қашықтықта ғимараттар мен ағаштарды бұзатын қуатты ауа соққыларын жасай алады. Жыныстың үлкен массасының қозғалысы кезінде алдындағы ауа сығылып, үлкен күшпен сыртқа жарылады. Мұндай ауа соққылары қоқанның тікелей жолынан жүздеген метр қашықтықта орналасқан ормандар мен ғимараттарды құлата алады. Бұл әсер қоқандарды тікелей әсер ету аймағынан алыс көрінетін объектілер үшін де қауіпті етеді.
- Қоқандар туралы ерте ескерту жүйелері сейсмикалық датчиктерді, радарларды және спутниктік бақылауларды қоса алғанда, әртүрлі технологияларды пайдаланады. Кейбір жүйелер оқиғаға дейін сағаттар немесе тіпті күндер бұрын қоқанның алдын ала белгілерін анықтай алады. Израильдік ғалымдар тау жыныстарындағы жарықтардың сипаттамалық дыбыстарын тіркеу үшін акустикалық датчиктерді пайдаланатын жүйе әзірледі. Алайда қоқанның дәл уақытын болжау өте күрделі міндет болып қала береді.
- Марстағы қоқандар Күн жүйесіндегі ең ірілердің бірі болып табылады, кейбір көшкіндер 100 километрден астам созылады. Жердің тек 38 пайызын құрайтын марстық гравитация құлаған массаларға әлдеқайда үлкен қашықтықтарға қозғалуға мүмкіндік береді. Ғарыш аппараттары қоқандардың жаңа іздерін тіркеді, бұл Қызыл планетада геологиялық белсенділіктің жалғасуын көрсетеді. Марстық қоқандарды зерттеу болашақ пилотталған миссиялар үшін қауіпсіз орындарды жоспарлауға көмектеседі.
- Тас құлау қоқаннан ауқымы және қозғалыс сипаты бойынша ерекшеленеді, әдетте жыныстың аз көлемін және жеке тастардың неғұрлым хаотикалық траекториясын қамтиды. Тас құлаулар таулы жолдар мен темір жолдарда тұрақты қауіп болып табылады, арнайы қорғау құрылыстарын талап етеді. Жеке тастардың құлау жылдамдығы сағатына 100 километрден асуы мүмкін, бұл оларды өлімге әкелетін қауіпті етеді. Инженерлер инфрақұрылымды тас құлаулардан қорғау үшін арнайы торлар мен тосқауылдар әзірлейді.
- Кейбір қоқандар сағаттарға созылуы мүмкін, жыныс массасы бірізді құлаулар сериясында біртіндеп төмен ығысады. Мұндай баяу қоқандар адамдарға эвакуацияға көбірек уақыт береді, бірақ өте жойқын болып қала береді. Швейцариялық Бригель ауылындағы баяу қоқан бірнеше күн созылды, бұл барлық тұрғындарды түпкілікті құлаудан бұрын эвакуациялауға мүмкіндік берді. Мұндай баяу қоқандарды бақылау тұрақты бақылауды және топырақ қозғалысын дәл өлшеуді талап етеді.
- Мұздық қоқандары жаһандық жылыну жағдайында жиірек болып келеді және альпинистер үшін ерекше қауіп тудырады. Үлкен мұз блоктары мұздықтардан бөлініп, төмен құлап, мыңдаған қалдықтарға бөлінеді. Кейбір мұздық қоқандары қар көшкіндерін немесе аралас мұз-тас қоқандарын бастай алады. Гималай мен Анд тауларында соңғы 20 жылда мұздық қоқандарының санының 50 пайызға өсуі тіркелді.
- Жанартаулардағы қоқандар құлаған массаны қоса алуы мүмкін жоғары температура және улы газдар салдарынан ерекше қауіп төндіреді. 1980 жылы АҚШ-тағы Святая Елена жанартауының бір бөлігінің құлауы Американың қазіргі заманғы тарихындағы ең үлкен тіркелген жердегі қоқан болды. Шамамен 2,5 текше километр тау жынысы құлап, апатты атқылауды тудырды. Вулкандық қоқандар сағатына 700 километрден астам жылдамдықпен қозғалатын пирокластикалық ағындарды жасай алады.
- Тау жыныстарындағы микроқоқандар мен жарықтар арнайы жабдықпен анықталуы мүмкін сипаттамалық акустикалық сигналдарды тудырады. Ғалымдар беткейлердің тұрақтылығын бақылау және үлкен қоқандарды болжау үшін осы сигналдарды пайдаланады. Микроқоқандардың жиілігі мен қарқындылығы әдетте үлкен апаттан бұрын өседі. Кейбір зерттеушілер жасанды интеллектті қоқандарға дейінгі акустикалық сигналдардың үлгілерін тану үшін оқытады.
- Қоқандар таулы экожүйелердің эволюциясында маңызды рөл атқарады, жаңа тіршілік орындарын жасайды және су мен қоректік заттардың ағындарын өзгертеді. Ескі қоқандардың аймақтары жиі арнайы жағдайларға бейімделген бірегей өсімдіктер мен жануарлармен сипатталады. Кейбір сирек өсімдік түрлері тек бұрынғы қоқандар аймақтарында кездеседі. Экологтар тірі организмдер жаңа қоқан шөгінділерін қалай отарлайтынын және қандай экологиялық тізбектер жүретінін зерттейді.
- Ежелгі өркениеттер қоқандарды жиі құдайдың ашуының немесе жазаның көрінісі ретінде түсіндірді. Әртүрлі халықтардың көптеген аңыздары мен мифтері ландшафтты өзгерткен апатты қоқандармен байланысты. Археологтар кейбір ежелгі қоныстар қоқандар салдарынан тасталған немесе жойылған дәлелдерді тапты. Кейбір мәдениеттерде бұрын қоқандар болған аймақтарда құрылыс салуға табу болды.
- Жерді ғарыштан қашықтықтан зондтау қоқандар болғанға дейін потенциалды қауіпті аймақтарды анықтауға мүмкіндік береді. Спутниктер беткейлердің тұрақсыздығын көрсететін жер бетінің микроскопиялық ығысуларын өлшей алады. Интерферометриялық радарлар жылына бірнеше миллиметр мөлшерінде топырақ қозғалысын анықтай алады. Бұл технологиялар жердегі датчиктерді орнату мүмкін емес шалғай таулы аймақтарды бақылау үшін ерекше құнды.
- Қоқандардан кейін таулы беткейлерді қалпына келтіру жылдарға созылып, миллиондаған долларға тұруы мүмкін күрделі инженерлік міндет болып табылады. Инженерлер беткейлерді тұрақтандыру үшін якорлық жүйелерді, тіреу қабырғаларды және дренаждық жүйелерді пайдаланады. Кейбір жағдайларда бүкіл таулар қоқандардың алдын алу үшін болат торлармен немесе бетон панельдерімен жабылады. Алайда көптеген жағдайларда ең қауіпсіз шешім адамдарды қауіпті аймақтардан көшіру болып табылады.
Қоқандар туралы осы қызықты фактілер біздің планетамызды қалыптастыруды жалғастыратын және адамзат өркениетіне елеулі қауіп төндіретін осы табиғи құбылыстың шектен тыс қуаты мен әртүрлілігін көрсетеді. Қоқандардың әрбір аспектісі бүкіл әлем бойынша таулы аймақтарда әрекет ететін геологиялық, климаттық және гравитациялық күштердің күрделі өзара әрекеттесуін көрсетеді. Қоқандардың керемет жойқын күші бізге қауіпті беткейлерді ғылыми бақылаудың, тиімді ерте ескерту жүйелерін әзірлеудің және болашақ ұрпақтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін геологиялық қауіптерді ескере отырып адам қоныстарын жауапты жоспарлаудың маңыздылығын еске салады.
