Тәңіршілдік — адамзат тарихындағы ең көне дүниетанымдық және діни жүйелердің бірі. Ол түркі және моңғол халықтарының рухани өмірінің негізін қалыптастырған. Ислам, буддизм және христиан діндерінен бұрын пайда болған бұл сенім табиғатпен үйлесімді өмір сүруді, аспан мен жердің арасындағы тепе-теңдікті сақтауды мақсат етеді. Тәңіршілдікте басты құдірет — Тәңір, яғни Көк Аспан, бар тіршіліктің бастауы мен жаратушысы. Төменде осы көне сенім жүйесі туралы қызықты және танымдық деректер келтірілген.
- Тәңіршілдіктің тарихы кемінде үш мың жыл бұрын басталған. Бұл сенім Орта Азияны мекендеген көшпелі тайпалардың өмір салтымен тығыз байланысты қалыптасқан. Табиғатпен үйлесімде өмір сүрген адамдар оны киелі деп қабылдап, аспанды басты рухани күш деп санаған.
- Тәңіршілдіктегі ең жоғары құдай — Тәңір, яғни Көк Аспан. Ол бүкіл әлемнің жаратушысы әрі тағдырды билеуші күш ретінде қабылданған. Адамдар Тәңірге қорқынышпен емес, құрмет пен ризашылық сезімімен табынған.
- Тәңіршілдікте ғибадатхана немесе пұт болмаған, себебі адамдардың нанымы бойынша бүкіл әлемнің өзі қасиетті храм саналған. Табыну ашық аспан астында, таулардың баурайында, өзен-көл жағасында немесе қасиетті ағаштардың түбінде өтетін. Табиғатпен байланыс — Тәңірмен байланыс деп ұғынылған.
- Бұл сенімде жер мен су ерекше қадірленіп, әйел бастауының белгісі саналған. Жер — Ана, ал Аспан — Әке ретінде бейнеленген. Екеуінің бірлігі өмірдің бастауы болып есептелген және бұл түсінік дүниенің тепе-теңдігін сипаттаған.
- Адам жаны Тәңірдің жаратылыстық жүйесінің бір бөлігі деп танылған. Адам өлген соң оның жаны жоғалып кетпей, ата-баба рухтарының әлеміне өтеді деп сенген. Рухтар тірілерге әсер етіп, олардың өмір жолын бағыттай алады деп есептелген.
- Тәңіршілдік адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті сақтауға шақырған. Адам өзін табиғаттан биік қоймаған, керісінше соның ажырамас бөлшегі деп санаған. Мұндай көзқарас экологиялық сананы қалыптастырған алғашқы дүниетанымдардың бірі болды.
- Тәңірге деген сенім көне түркі мемлекеттілігінің рухани негізі болған. Билеушілер өздерін Тәңірдің ұлы деп есептеп, биліктерін көктің еркімен байланыстырған. «Көк Тәңірдің ұлы» деген атақ олардың билігінің заңдылығын білдірген.
- Тәңіршілдік дүниені үш қабаттан тұрады деп түсіндірген: жоғарғы әлем — рухтар мен құдайлардың мекені, орта әлем — адамдардың дүниесі, төменгі әлем — жындар мен көлеңкелер әлемі. Бұл үш әлем өзара рухани байланыста деп сенілген.
- Тәңіршілдік мәңгі өмірді мойындағанымен, жұмақ пен тозақ түсінігін қолданбаған. Адам өлген соң оның рухы өз істеріне қарай басқа деңгейге өтеді деп есептелген. Өмір мен өлім — бір-бірінен ажырамайтын шексіз айналымның бөлігі саналған.
- Тәңіршілдіктің діни көсемдері шамандар немесе бақсылар деп аталған. Олар адамдар мен рухтар арасындағы делдал болып, емшілік, болжау және рухани тазарту рәсімдерін жүргізген. Шаман ру мен тайпаның рухани қорғаны ретінде ерекше құрметтелген.
- Шамандық рәсімдерде музыка мен дыбыс ерекше рөл атқарған. Бубеннің үні мен көмеймен айту тәсілі шаманды транс күйіне енгізіп, рухтар әлемімен байланыс орнатуға көмектескен. Музыканы Тәңірмен сөйлесудің тәсілі деп санаған.
- Тәңіршілдіктің басты белгісі — көгілдір түс. Ол тазалықтың, мәңгіліктің және аспан күшінің нышаны ретінде құрметтелген. Көк түс түркі халықтарының мәдениетінде әлі күнге дейін қасиетті реңкке ие.
- Бұл сенім анимизм және шаманизм элементтерімен ұқсас болғанымен, Тәңіршілдіктің ерекшелігі — бір Жаратушыға табынуында. Тәңір барлық табиғи күштер мен рухтардың бастауы ретінде танылған. Сондықтан оны монотеистік дүниетанымға жақын жүйе деп санауға болады.
- Тәңіршілдіктің басты моральдық қағидасы — «тура жол». Ол адалдықты, әділдікті және ар-ұятты сақтауды білдірген. Адам осы қағидалардан тайса, Тәңірмен байланысын жоғалтады деп сенген.
- Бұл дін түркі, моңғол, қырғыз, қазақ, башқұрт және ұйғыр халықтарына зор ықпал еткен. Кейін олар ислам мен буддизмді қабылдағанымен, Тәңіршілдіктің көптеген элементтері салт-дәстүрлер мен наным-сенімдерде сақталып қалған.
- Тәңірге сыйыну соғыс дәстүрінде де ерекше орын алған. Жауынгерлер шайқас алдында аспанға қарап, Тәңірден жеңіс сұраған. Көк Тәңірдің батасы жауынгерге рух пен күш береді деп сенген.
- Табиғи құбылыстар Тәңірдің көрінісі ретінде қабылданған. Найзағай, жел, жаңбыр мен дауыл аспан күшінің белгілері деп түсіндірілген. Адамдар бұл белгілерге назар аударып, табиғатпен үйлесімді өмір сүруге ұмтылған.
- Исламның таралуымен Тәңіршілдік ресми дін ретіндегі орнын жоғалтқан, бірақ оның философиясы халық жадында сақталған. Ол әлі күнге дейін мақал-мәтелдерде, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда көрініс табады.
- Қазіргі таңда Тәңіршілдік қайта жанданып келеді. Қазақстанда, Қырғызстанда, Моңғолияда және Тувада бұл сенімді зерттейтін және мәдени мұрасын жаңғыртатын ұйымдар бар. Тәңірге табыну табиғатпен рухани байланыс орнатудың символына айналуда.
- Тәңіршілдіктің қасиетті жазбалары болмаған, сондықтан ілім ауызша түрде тараған. Аңыздар, жырлар, эпостар мен мақалдар арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізілген. Бұл дәстүр Азия халықтарының рухани мәдениетінің негізіне айналған.
- Тәңір туралы ең көне жазба деректер VIII ғасырдағы Орхон жазбаларында кездеседі. Онда билеушілердің «Көк Тәңірдің еркімен билік жүргізгені» баяндалған. Бұл Тәңірге сенімнің көне түркі мемлекеттерінің саяси және рухани өмірінде маңызды рөл атқарғанын дәлелдейді.
Тәңіршілдік — бұл тек дін емес, адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті насихаттайтын өмір философиясы. Бұл қызықты деректер ежелгі сенімнің терең мәнін ашып, оның бүгінгі күнге дейін маңызын жоғалтпағанын көрсетеді. Тәңіршілдік — адамзатқа табиғатпен бірлікте өмір сүрудің, рухани тепе-теңдікті сақтаудың және өмірдің мәнін түсінудің көне жолын ұсынған ілім.
