Кенелер – Жер бетінде ең ежелгі және төзімді жәндіктердің бірі, олардың тарихы 400 миллион жылдан асады. Олар тропикалық ормандардан бастап арктикалық аймақтарға дейін барлық жерде кездеседі. Өлшемі өте кішкентай болғанымен, кенелер табиғаттағы маңызды рөл атқарады, бірақ көбінесе адам мен жануарлар үшін қауіпті паразит ретінде белгілі. Олардың ерекше құрылысы мен бейімделу қабілеті ғалымдарды таңқалдырады. Төменде сіз бұрын білмеген қызықты және танымдық деректер берілген.
- Кенелер жәндіктер тобына емес, өрмекшітәрізділерге жатады. Оларда алты аяқ емес, сегіз аяқ бар, ал дене құрылысы қарапайым. Бұл оларды жер бетіндегі ең бейімделгіш буынаяқтылардың бірі етеді.
- Ғалымдарға 900-ден астам кене түрі белгілі, және жаңа түрлер үнемі анықталып отырады. Кейбірі жануарлар мен құстарда паразиттік өмір сүреді, ал басқалары топырақта тіршілік етіп, органикалық заттардың ыдырауына көмектеседі. Осылайша, кенелер табиғи экожүйенің бір бөлігі болып табылады.
- Кенелер өте қатал жағдайларда да тірі қала алады. Олар +40 градусқа дейінгі ыстыққа және -20 градусқа дейінгі суыққа төзеді. Кейбір түрлері анабиоз күйіне еніп, бір жылға жуық уақыт тамақсыз өмір сүре алады.
- Ең ірі кенелердің ұзындығы үш сантиметрге жетуі мүмкін, бірақ көбісі бірнеше миллиметр ғана болады. Ұрғашы кенелер әдетте үлкенірек және қанмен қоректенгеннен кейін денесі бірнеше есе ұлғаяды. Бұл оларға жұмыртқа салуға қажетті энергия жинауға мүмкіндік береді.
- Кенелер тек қанмен қоректенеді. Олар теріні арнайы сорғыш тістерімен тесіп, қан соратын түтік арқылы қоректенеді. Олардың сілекейі ауырсынуды басатын және қанның ұюын тежейтін заттарды қамтиды.
- Кейбір кенелер иесінің денесінде бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін бола алады. Осы уақытта олардың салмағы ондаған есе артады. Қоректеніп болған соң, олар түсіп қалып, көбею кезеңіне өтеді.
- Кенелер секіре де, ұша да алмайды. Олар шөптің немесе бұтаның ұшында отырып, алдындағы аяқтарын көтеріп, аңдып күтеді. Жануар немесе адам жақындағанда, кене бірден жабысып алады.
- Кенелер жылуды, иісті және ауадағы көмірқышқыл газын сезе алады. Бұл қасиеттер оларға иесін дәл анықтауға көмектеседі. Мұндай сезімталдық олардың тіршілік ету қабілетін арттырады.
- Кененің сілекейінде жүзден астам түрлі ақуыз бар, олардың әрқайсысы ерекше қасиетке ие. Кейбір ақуыздар адамның иммундық жүйесін әлсіретіп, организмнің реакциясын тежейді. Ғалымдар осы ақуыздарды дәрі жасау мақсатында зерттеуде.
- Ұрғашы кене бір мезетте бірнеше жүзден бірнеше мыңға дейін жұмыртқа сала алады. Түріне байланысты өмірлік цикл бірнеше айдан бірнеше жылға дейін созылады. Кене төрт даму кезеңінен өтеді — жұмыртқа, дернәсіл, нимфа және ересек дара.
- Кенелер 20-дан астам қауіпті аурудың тасымалдаушысы болып табылады. Солардың ішінде ең белгілілері – Лайма ауруы, кене энцефалиті және бабезиоз. Бұл аурулар кене шаққан кезде сілекей арқылы жұғады.
- Лайма ауруын Borrelia туысына жататын бактериялар тудырады. Ол жүйке жүйесін, буындарды және жүректі зақымдауы мүмкін. Ерте кезеңде анықталып, дер кезінде емделсе, аурудың асқыну қаупі азаяды.
- Барлық кенелер зиянды емес. Кейбір түрлері топырақта өмір сүріп, органикалық заттарды ыдыратады, экожүйенің тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі. Тіпті басқа кенелермен қоректенетін жыртқыш түрлері де бар.
- Кенелер орманда, далада, бақта және қала саябақтарында да кездеседі. Олар көбінесе көктем мен күз мезгілдерінде белсенді болады, себебі +10 мен +25 градус аралығындағы ауа температурасы оларға ең қолайлы. Ыстықта немесе аязда олардың белсенділігі төмендейді.
- Кенелер су астында екі аптаға дейін тірі бола алады. Себебі олардың тыныс тесіктері уақытша жабылып, су кірмейді. Бұл қасиет жаңбыр мен су тасқыны кезінде тірі қалуға мүмкіндік береді.
- Кененің шағуы бірден сезілмейді. Адам ауырсынуды байқамай, паразит бірнеше сағат немесе тіпті күн бойы теріде болуы мүмкін. Сондықтан табиғатта серуеннен кейін денені мұқият тексеру қажет.
- Кейбір кене түрлері ауру қоздырғыштарын өз ұрпағына тікелей жұмыртқа арқылы бере алады. Демек, жаңа туған дернәсілдер өзінен-өзі жұқпалы болып келеді. Бұл қасиет оларға қарсы күресті қиындатады.
- Кейбір кенелер тіпті жыландарда, бақаларда және балықтарда паразиттік өмір сүреді. Олар шөл мен батпақ сияқты әртүрлі ортаға бейімделген. Сондықтан олар табиғаттағы ең төзімді паразиттердің бірі саналады.
- Ең ұсақ кенелердің ұзындығы бір миллиметрден аз, оларды жай көзбен көру мүмкін емес. Соған қарамастан, олар қауіпті микроорганизмдерді тасымалдай алады. Сол себепті олардың шағуы жиі байқалмай қалады.
- Кенелер өте баяу қозғалады, бірақ табанды түрде иесін іздейді. Олар бір сағатта бірнеше метр қашықтықты еңсере алады. Мұндай төзімділік оларға азық тапшы аймақтарда да өмір сүруге мүмкіндік береді.
- Ғалымдар кенелердің санын азайту жолдарын белсенді зерттеп келеді. Перспективалы әдістердің бірі — кене шағуы кезінде инфекция жұқпауын қамтамасыз ететін вакцина әзірлеу. Сондай-ақ олардың феромондары зерттеліп, тұзақтар жасауға қолданылуда.
- Кенелер климаттың өзгерісін көрсететін табиғи индикатор болып саналады. Жылынумен бірге олардың таралу аймағы кеңейіп, бұрын болмаған өңірлерде пайда болуда. Бұл құбылыс ғалымдарға экологиялық процестерді бақылауға көмектеседі.
- Ең көне кене қалдықтары 100 миллион жыл бұрынғы янтардан табылған. Олар қазіргі кенелерге өте ұқсас, бұл олардың эволюциялық тұрақтылығын дәлелдейді. Осыдан кенелер табиғаттың ең ежелгі тірі «куәгерлерінің» бірі екенін көреміз.
- Кейбір кенелер бір мезгілде бірнеше түрлі вирусты тасымалдай алады. Мұндай құбылыс коинфекция деп аталады және ауруды анықтауды қиындатады. Сондықтан бір ғана кене шағуы адамның денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіруі мүмкін.
Кенелер – табиғаттағы ең ғажайып әрі айлалы тіршілік иелерінің бірі. Олардың ерекше қасиеттері мен өмір сүру бейімделгіштігі табиғаттың күрделі тепе-теңдігін көрсетеді. Бұл қызықты деректер ең кішкентай жаратылыстардың да экожүйеге және адам өміріне үлкен әсер ете алатынын дәлелдейді. Кенелер туралы білім – өзімізді және айналамызды қорғаудың ең тиімді жолы.
