Мұздық қалқандар — жердің орасан үлкен мұз массалары, олар планетаның кең аумақтарын жауып, климаттың тұрақтылығын сақтауда маңызды рөл атқарады. Олар жер бетіндегі тұщы судың негізгі бөлігін қамтиды, мұхит деңгейіне әсер етеді және мыңдаған жылдар бойы эрозиялық процестер арқылы жер бедерін қалыптастырады. Бұл мұздықтардың тарихы мұз дәуірлерімен тығыз байланысты, сол кезеңдерде жердің температурасы қазіргіге қарағанда әлдеқайда төмен болған. Төмендегі қызықты және танымдық деректер мұздық қалқандардың табиғаттағы ерекше орнын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
- Мұздық қалқандар — аумағы 50 мың шаршы шақырымнан асатын алып мұз қабаттары. Қазіргі таңда жер бетінде тек екі мұздық қалқан бар — Гренландия және Антарктика мұздығы. Олар бірге жер шарындағы барлық мұз күйіндегі тұщы судың шамамен 99 пайызын құрайды.
- Антарктика мұздық қалқаны — Жердегі ең үлкені. Оның аумағы 14 миллион шаршы шақырымнан асады, бұл бүкіл Еуропаның көлемінен артық. Кей жерлерінде мұздың қалыңдығы төрт километрден де жоғары.
- Гренландия мұздық қалқаны аралдың шамамен 80 пайызын жауып жатыр. Орташа қалыңдығы екі километрге жуық, ал кей тұстарда үш километрден асады. Егер бүкіл Гренландия мұзы еріп кетсе, дүниежүзілік мұхит деңгейі шамамен жеті метрге көтеріледі.
- Мұздық қалқандар мыңдаған жылдар бойы жиналған қардың қысым әсерінен тығыздалып, мұзға айналуынан пайда болады. Бұл процесс өте баяу жүреді, бірақ оның нәтижесінде орасан ауыр әрі қозғалмалы мұз массасы қалыптасады.
- Мұздық қалқандар баяу қозғалғанымен, өте қуатты күшке ие. Олар жылына бірнеше метрден ондаған метрге дейін жылжып, жер бедерін өзгертеді. Сол қозғалыстың нәтижесінде Норвегия мен Канададағы әйгілі фьордтар пайда болған.
- Мұз қабатының астында кейде ешқашан қатпайтын көлдер орналасқан. Солардың бірі — Антарктикадағы Восток көлі, ол төрт километр тереңдікте мұз астында жатыр. Бұл көл миллиондаған жыл бойы сыртқы ортамен байланыссыз ерекше экожүйе құрып сақталып келеді.
- Мұздық қалқандардың салмағы жер қыртысын төмен қарай басып тұрады. Ал мұз еріген кезде жер беті қайта көтеріледі. Бұл құбылыс изостатикалық көтерілу деп аталады және ол соңғы мұз дәуірінен кейін Скандинавияда әлі де жалғасуда.
- Мұздық қалқандар күн сәулесінің көп бөлігін шағылыстырып, атмосфераны салқындатуға көмектеседі. Егер олардың аумағы азайса, жер беті көбірек жылу сіңіріп, ғаламдық жылыну үдерісі күшейе түседі.
- Мұз қабаттарында өткен дәуірлердің климаттық тарихы сақталған. Ғалымдар арнайы бұрғымен алынған мұз өзектерін зерттеп, ежелгі ауа көпіршіктерін талдайды. Бұл деректер көмірқышқыл газының мөлшерін және өткен кезеңдердің температуралық өзгерістерін анықтауға мүмкіндік береді.
- Антарктика мұзындағы ең ежелгі мұздың жасы шамамен 2,7 миллион жыл. Ол жердің климаттық циклдері мен көмірқышқыл газының ауытқулары жөнінде баға жетпес мәлімет береді.
- Мұздықтардың еруі теңіз деңгейінің көтерілуінің басты себептерінің бірі. Соңғы онжылдықтарда Гренландия мен Антарктика мұздарының еру жылдамдығы күрт артты. Гренландия жыл сайын жүздеген миллиард тонна мұз жоғалтады, бұл жағалаудағы аймақтар үшін елеулі қауіп төндіреді.
- Мұздық қалқандардан үнемі айсбергтер бөлініп шығады. Кейбір айсбергтердің көлемі кіші мемлекетпен салыстыруға келеді. Ең ірісі — 2021 жылы Антарктикадан ажыраған A-76 айсбергі, оның аумағы 4300 шаршы шақырымнан асқан.
- Мұздықтардың еруі мұхит ағыстарына да әсер етеді. Еріген су тұздылық пен температураны өзгертеді, бұл бүкіл әлемдік су айналымына ықпал етеді. Соның салдарынан түрлі аймақтардағы климаттық жүйелер өзгеріске ұшырайды.
- Мұз астында таулы жоталар, өзендер және тіпті жанартаулар бар. Ғалымдар Антарктика мұзының астында белсенді жанартаулардың бар екенін анықтады, олар мұзды төменнен аздап ерітеді және күрделі су ағыстары жүйесін қалыптастырады.
- Гренландия мұздық қалқаны 2,8 миллион текше километрден астам мұзды қамтиды. Оның массасы соншалықты үлкен, аз ғана еріген бөлігінің өзі Жердің гравитациялық тепе-теңдігін өзгерте алады.
- Антарктика мұздық қалқаны Шығыс және Батыс бөліктерге бөлінеді. Шығыс бөлігі тұрақты және ежелгі, ал Батыс бөлігі жылжымалы әрі жылы ағындар әсерінен жиі ериді.
- Мұздық қалқандар Жердің гравитациялық өрісіне де әсер етеді. Мұз массасының азаюы планетадағы салмақтың таралуын өзгертеді, бұл өзгерістерді спутниктер арқылы дәл анықтауға болады. GRACE миссиясы осы өзгерістерді нақты уақыт режимінде бақылайды.
- Бұрын да мұздық қалқандар болған, бірақ олар мыңдаған жыл бұрын еріп кеткен. Соңғы мұз дәуірінің ең жоғарғы кезеңінде, шамамен 20 мың жыл бұрын, Солтүстік Американың және Еуропаның көп бөлігі мұзбен жабылған еді. Сол кезде Үлкен көлдер мен көптеген мұздық аңғарлар пайда болды.
- Мұздықтардың массасы Жердің айналу осіне де аздап әсер етеді. Мұздың еруі салмақтың таралуын өзгертеді, соның нәтижесінде планетаның айналу бағыты шамалы өзгереді. Бұл әсер өте аз, бірақ заманауи өлшеу құралдары арқылы дәл тіркеледі.
- Мұздың еруі теңіз деңгейін көтеріп қана қоймай, мұзда мыңдаған жылдар бойы сақталған ежелгі бактериялар мен вирустардың босауына себеп болады. Ғалымдар мұз қабаттарынан ондаған мың жыл бойы тіршілігін сақтаған микроорганизмдерді тапқан.
- Кейбір мұздық аймақтар нағыз мұзды шөлге ұқсайды. Онда температура өте төмен, жел күші қатты және жауын-шашын жоқтың қасы. Сондықтан Антарктика Жер бетіндегі ең құрғақ жерлердің бірі саналады.
Мұздық қалқандар — Жер тарихының тірі шежіресі. Олар табиғаттың ұлылығын да, осалдығын да айқын көрсетеді. Бұл қызықты деректер мұздықтардың тек мұз массасы емес, бүкіл планетаның климаттық жүйесінің жүрегі екенін дәлелдейді.
