Вулкандық жарылыстар – Жер бетіндегі ең әсерлі әрі ең қауіпті табиғи құбылыстардың бірі. Олар жер бедерін қалыптастырады, климатты өзгертеді және миллиондаған адамдардың өміріне ықпал етеді. Көптеген жарылыстар лаваның ағындарымен, күлдің бұлттарымен және жүздеген шақырымға жететін жарылыс дыбысымен бірге жүреді. Сіз біле бермейтін жайт, вулкандар кейде баяу және тыныш, ал кейде аса қуатты жарылыстармен тұтас аймақтарды өзгерте алады. Вулкандық жарылыстар әлемі көптеген таңғаларлық әрі ерекше деректерге толы.
- Вулкандық жарылыстар Жер қойнауындағы магма мен газ қысымы тау жыныстарының беріктігінен асып кеткенде пайда болады. Бұл кезде лава, күл және газ атмосфераға кенеттен атқылайды. Мұндай үдеріс бірнеше минуттан бірнеше аптаға дейін созылуы мүмкін.
- Тарихтағы ең қуатты атқылаулардың бірі – 1815 жылғы Тамбора жанартауының атқылауы. Оның күші соншалықты зор болды, планетадағы орташа температура төмендеп, 1816 жыл жазсыз жыл атанды. Көптеген елдерде егін қырылып, ашаршылық орын алды.
- Жарылыс кезінде ауаға бірнеше тонна салмаққа жететін тастар ұшып шығуы мүмкін. Мұндай жыныстар вулкандық бомба деп аталады және олар бір шақырымнан астам қашықтыққа ұшып бара алады. Ұшу кезінде лаваның ішінара суып, пішіні домалаққа жақындайды.
- Вулкандық күл майда лаваның бөлшектерінен, кристалдардан және тау жыныстары сынықтарынан тұрады. Ол 20 шақырымнан астам биіктікке көтеріліп, атмосферада ұзақ уақыт сақтала алады. Мұндай күл авиация үшін қауіпті, себебі ол ұшақ қозғалтқыштарын істен шығарады.
- Су асты жанартауларының атқылауы құрлықтағыдай қуатты болады. Олар жаңа аралдар түзеді, теңіз түбін өзгертеді және цунами тудыруы мүмкін. Белгілі мысалдардың бірі – 1963 жылы Исландия жағалауында пайда болған Суртсей аралы.
- Вулкандық жарылыстар атмосфераға көп мөлшерде күкіртті газ бөле отырып, ғаламдық климатқа әсер етуі мүмкін. Бұл газдар аэрозольді бұлттарға айналып, Күн сәулесін шағылыстырады және Жер бетін суытады. Мұндай суыту бірнеше жылға созылуы ықтимал.
- Кейбір вулкандардың жарылыстары соншалықты күшті, олардың дыбысы мыңдаған шақырымнан естіледі. Мысалы, 1883 жылғы Кракатау жанартауының жарылысы шамамен 4800 шақырым қашықтықтан естілген. Бұл тарихтағы ең қатты табиғи дыбыстардың бірі саналады.
- Лаваның ағындары кейде сағатына 60 шақырым жылдамдықпен қозғалады. Көп жағдайда олар баяу болады, бірақ жолындағының бәрін жойып жіберуге қабілетті. Лаваның температурасы 1000 градустан асады.
- Кейбір жағдайларда атқылау кезінде пирокластикалық ағындар пайда болады – қызған газдардың, күлдің және тау жыныстарының қоспасы сағатына 100 шақырымнан жоғары жылдамдықпен қозғалады. Мұндай ағындар вулкандық жарылыстардың ең қауіпті салдарларының бірі.
- Вулкандық жарылыстар кезінде найзағай мен күн күркіреуі болуы мүмкін. Бұл құбылыс күл бұлттарындағы бөлшектердің үйкелісінен электр зарядтарының жиналуынан туындайды. Мұндай найзағайлар, әсіресе, түнде өте әсерлі көрінеді.
- Кейбір атқылаулар кезінде көп мөлшерде көмірқышқыл газы бөлініп, ойпаттарда жиналып қалады да, оттегіні ығыстырады. 1986 жылы Камерундағы Ниос көлінде осындай газ жарылысы болып, 1700-ден астам адамның өліміне себеп болды.
- Вулкандық жарылыстарды сейсмологиялық және геохимиялық зерттеулер арқылы алдын ала болжауға болады. Сейсмикалық белсенділіктің артуы, жер бетінің көтерілуі және газ құрамының өзгеруі атқылаудың жақындағанын білдіреді.
- Әлемде супер жанартаулар бар, олардың атқылауы бүкіл жер шарын қамтитын салдарға әкелуі мүмкін. Мысал ретінде АҚШ-тағы Йеллоустоун кальдерасын алуға болады, ол атқыласа, Солтүстік Американың көп бөлігі қалың күл қабатымен жабылады.
- Вулкандық жарылыстар жиі жаңа геологиялық пішіндер түзеді, мысалы, кратерлер, кальдералар және лавалық күмбездер. Уақыт өте келе бұл құрылымдар әсем көлдерге немесе құнарлы жерлерге айналады.
Вулкандық жарылыстар – бұл тек қирата алатын күш қана емес, сонымен қатар Жердің қалыптасуындағы маңызды фактор. Бұл қызықты деректер олардың қаншалықты алуан түрлі және болжап білу қиын екенін көрсетеді. Сіз біле бермейтін жайт, вулкандар табиғаттың ең ұлы күштерінің бірі бола отырып, Жердегі зат айналымына және жаңа ландшафттардың қалыптасуына орасан зор үлес қосады.
