Азов теңізі өзінің географиялық ерекшеліктерімен ғана емес, бай тарихымен, биологиялық алуан түрлілігімен және табиғи жағдайларымен де таң қалдырады. Бұл теңіз әлемдегі ең шағын теңіздердің бірі болғанымен, табиғат, экономика және мәдениет тұрғысынан маңызы орасан зор. Ғасырлар бойы ол маңызды сауда жолы мен стратегиялық нысан ретінде қызмет етіп келді, ал оның жағалаулары түрлі өркениеттерге куә болды. Азов теңізі туралы көптеген қызықты деректер көпшілікке беймәлім болып қала береді, бірақ олар теңіздің бірегей табиғатын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Сіз бұл теңіздің гидрологиясы, тарихы мен экологиясы тұрғысынан қаншалықты ерекше екенін білмеген де боларсыз.
- Азов теңізі әлемдегі ең таяз теңіз саналады. Оның орташа тереңдігі шамамен 7 метрді құрайды, ал ең терең жері 14 метрден аспайды. Осы себепті су өте тез қызады, бұл шомылу маусымын ұзартады. Мұндай жағдай флора мен фаунаның дамуына қолайлы орта қалыптастырады.
- Азов теңізіндегі тұз мөлшері басқа теңіздермен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Орташа тұздылық деңгейі 10–13 промилле, ал мысалы, Жерорта теңізінде бұл көрсеткіш 35-ке жетеді. Бұл төмен тұздылық Дон мен Кальмиус сияқты өзендердің мол ағысымен түсіндіріледі. Бұл өз кезегінде төмен тұзды ортаға бейімделген ерекше экожүйелерді қалыптастырады.
- Теңізде шамамен 80-ге жуық балық түрі кездеседі, олардың қатарында балық түрлерінің ішіндегі ең танымалдары — бұғы балығы, таране, алабұға, майшабақ және камбала. Бұғы балығы Азов теңізінің символына айналған және жағалаудағы аумақтарда ең көп таралған түр болып саналады. Ол қолжетімділігімен ерекшеленіп, жергілікті тағамдарға кеңінен қолданылады. Кейбір қалаларда тіпті осы балыққа арналған фестивальдер өткізіледі.
- Азов теңізі Қара теңізбен Керчь бұғазы арқылы жалғасады. Бұл тар өткел стратегиялық маңызға ие, өйткені ол арқылы кеме қатынасы, әскери қозғалыс және аймақтық бақылау жүзеге асырылады. Тұздылық пен температура айырмашылығына байланысты күрделі ағыс жүйесі пайда болады. Бұл су алмасуына және теңіз тіршілігінің таралуына әсер етеді.
- Теңіз бай тарихи мұраға ие. Антикалық замандарда ол Меотида көлі деп аталған және ежелгі грек географтарының еңбектерінде сипатталған. Римдіктер, скифтер, гректер мен хазарлар бұл аймақты сауда және әскери мақсатта пайдаланған. Орта ғасырларда мұнда гүлденген порттар мен қамалдар болған.
- Азов теңізі маусымдық деңгей өзгерістеріне ұшырайды. Қыста су деңгейі төмендейді, ал көктемде өзендердің еріген қар сулары есебінен көтеріледі. Мұндай ауытқулар 30–50 сантиметрге дейін жетуі мүмкін және жағалау инфрақұрылымына әсер етеді. Бұл фактор теңіз жағасындағы шаруашылықта ескеріледі.
- Қыста Азов теңізінің кейбір бөліктері толықтай мұзға айналуы мүмкін. Бұл — қоңыржай климаттағы теңіздер үшін сирек кездесетін құбылыс, бірақ таяздығы мен тұздылығының төмендігі себебінен тез мұз қатып қалады. Бұл жағдай кеме қатынасы мен балық аулауға кері әсерін тигізеді. Кейде мұздың қалыңдығы жарты метрден асады.
- Азов теңізінің жағалауында көптеген құмды қос тастар бар. Олардың ішінде ең белгілілері — Бердянск, Обиточная, Белосарай және Арабат қос тастары. Бұл табиғи құрылымдар құстардың маусымдық көші-қоны үшін маңызды, сондай-ақ лагуналар мен лимандарды қалыптастырады. Сонымен қатар, олар туристер үшін демалыс орны ретінде кеңінен танымал.
- Азов теңізі құстардың солтүстіктен оңтүстікке көшу жолында маңызды рөл атқарады. Жағалаудағы аймақтарда бірнеше қорық бар, мысалы, Қырым мемлекеттік қорығы мен Азов-Сиваш ұлттық паркі. Маусымдық көші-қон кезінде бұл жерлерге мыңдаған фламинго, дегелек, үйрек және қаз келіп аялдайды. Бұл өңір орнитологтар мен табиғат сүйгіштер үшін таптырмас орын.
- Су бетінде жиі гүлдену құбылысы байқалады. Бұл өзендер арқылы теңізге түсетін органикалық заттардың көп мөлшерімен байланысты. Әсіресе Nodularia атты балдыр көбейгенде жағымсыз иіс пайда болып, су сапасы нашарлайды. Бұл жағдай экожүйеге және балық шаруашылығына зиян келтіреді.
- Азов теңізінің кеме қатынасы үшін маңызы зор. Мариуполь, Бердянск, Таганрог және Ростов-на-Дон порттары арқылы астық, металл, көмір және басқа жүктер тасымалданады. Қақтығыстар мен блокадалар жағдайында теңіз логистикасының маңызы тіпті артады. Бұрын бұл аймақта қазақтардың да теңіз флотилиясы болған.
- Теңіз жағалауы үнемі өзгеріп отырады. Желдер, ағыстар және адам әрекеті жағалаудың эрозиясына әкеледі, әсіресе солтүстік-батыс бөлігінде. Жыл сайын ондаған метр жер теңізге кетіп жатады. Бұл жағдай тұрғын үйлер, жолдар және демалыс аймақтарына қауіп төндіреді.
- Кеңес дәуірінде Азов теңізі ауқымды мелиорациялық жобаларға тартылды. Кейбір өзендер бөгеттермен тоқтатылып, теңізге құятын су көлемі азайды. Бұл экологиялық жағдайдың нашарлауына және кейбір балық түрлерінің азаюына әкелді. Қазіргі таңда биоалуантүрлілікті сақтау мәселесі өте өзекті.
- Теңіз түбінде түрлі дәуірлерге жататын көптеген су астындағы кемелер табылған. Олардың кейбіреуі антикалық кезеңге тиесілі, ал басқалары әлемдік соғыстар кезеңінен қалған. Археологтар амфора, зәкір және кеме бөліктерін үнемі тауып отырады. Бұл деректер өткен ғасырлардағы сауда жолдары мен соғыс әрекеттерін зерттеуге мүмкіндік береді.
Бұл қызықты деректер Азов теңізінің табиғат, тарих және мәдениет тұрғысынан қаншалықты ерекше екенін көрсетеді. Сіз бұл теңіз қоршаған орта мен адам өмірімен қаншалықты тығыз байланысты екенін білмеген де боларсыз. Оның таяздығы, маусымдық өзгерістері, флорасы мен фаунасының әртүрлілігі оны Еуропадағы ең қызықты су айдындарының біріне айналдырады. Азов теңізін сақтау мен тереңірек тану — болашақ ұрпақтың алдындағы маңызды міндет.
