Оползіндер — санаулы минуттар ішінде үйлерді, жолдарды, тіпті бүтін елді мекендерді жойып жібере алатын ең қауіпті табиғи құбылыстардың бірі. Олар көбінесе күшті жаңбырдан немесе жер сілкінісінен кейін ескертусіз пайда болады және олардың жойқын күші тәжірибелі геологтарды да таңғалдырмай қоймайды. Алайда оползіндердің табиғаты, себептері мен салдары туралы беймәлім деректер де аз емес. Бұл қызықты деректер оползіндердің қайдан және қалай пайда болатынын, олардың таралу аймағы мен адам өміріне әсерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Сіз бұл құбылыс жер бетінде ғана емес, тіпті басқа ғаламшарларда да кездесетінін білмеуіңіз мүмкін.
- Оползін — бұл жердің, тастың немесе тау жыныстарының үлкен көлемдегі массасының еңісте төмен қарай тартылу күші әсерінен қозғалу процесі. Бұл құбылыс көбіне еңіске салынған аумақтарда пайда болады, мұнда тепе-теңдік бұзылады. Тіпті жаңбыр немесе әлсіз діріл сияқты аздаған сыртқы фактор да бұл қозғалысты бастауға жеткілікті. Бұл процесс баяу да, тез де жүруі мүмкін.
- Оползіндердің ең жиі кездесетін себептерінің бірі — жауын-шашыннан кейін топырақтың шамадан тыс ылғалға қанығуы. Топырақтың қуыстары судың әсерінен толғанда, бөлшектер арасындағы үйкеліс азайып, топырақ тұрақсыз болады. Мұндай жағдайда тіпті жай еңіс қауіпті аймаққа айналуы мүмкін. Жыл сайын тіркелетін оползіндердің басым көпшілігі жаңбырлы маусымдарда орын алады.
- Жер сілкіністері де оползіндердің пайда болуына себепші болады, өйткені олар тау жыныстарының тұрақтылығын кенеттен бұзады. Сейсмикалық дірілдер топырақ қабаттарын әлсіретіп, оларды еңіске қарай сырғытады. Таулы аймақтарда жер сілкіністері көбінесе көлемді жылжуларға әкеліп, құтқару жұмыстарын қиындатады. Жер сілкінісінен кейінгі оползіндер кейде өзендердің жолын жауып, уақытша көлдер түзеді.
- Соңғы заманда болған ең ірі оползіндердің бірі — 1963 жылы Италиядағы Вайонт су қоймасындағы апат. 260 миллион текше метрден астам тау жынысы суға құлап, алып толқын тудырды. Бұл толқын бөгетті асып өтіп, бірнеше елді мекенді су астында қалдырды. Апат салдарынан шамамен 2000 адам қаза тапты.
- Оползіндер бірнеше түрге бөлінеді: сырғымалар, құлаулар, үгітілулер, лай көшкіндері және топырақ ағындары. Әрбір түрінің өзіне тән жылдамдығы, құрылымы және қауіп деңгейі бар. Бұл түрлердің айырмашылықтарын түсіну оползіндердің алдын алуға көмектеседі. Олардың табиғаты жер бедеріне, климатқа және геологиялық құрылымға байланысты өзгереді.
- Кейбір оползіндер сағатына 100 шақырымға дейін жылдамдықпен қозғала алады. Мұндай жағдайда адамдарды немесе инфрақұрылымды құтқаруға мүмкіндік аз. Бұл құбылыс көбінесе лай, тас және ағаштардан тұратын массаның жылдам қозғалысымен сипатталады. Мұндай қауіпке тап болатын аудандарда ерте ескерту жүйелері аса маңызды.
- Көптеген елдерде оползін қаупін бақылап, болжайтын арнайы геологиялық қызметтер бар. Олар жер серіктерінің суреттерін, дрондарды, лазерлік сканерлеуді және қозғалысты бақылайтын датчиктерді пайдаланады. Мұндай технологиялар қауіпті аймақтарды ерте анықтауға мүмкіндік береді. Уақтылы шара қолдану адам мен мүлік шығынын азайтады.
- Адам әрекеті көбінесе оползіндердің пайда болуына ықпал етеді. Ормандарды кесу, жол салу, карьерлерді қазу және еңіс аумақтарды құрылысқа пайдалану табиғи тепе-теңдікті бұзады. Өсімдік жамылғысы болмаған кезде еңістер әлсізденеді, ал жаңбыр эрозияны күшейтеді. Табиғатқа абайсыз араласу апаттарға әкеліп соғады.
- Кейбір оползіндер өзен арналарын жауып, табиғи бөгеттер құрайды. Мұндай бөгеттер өзен ағысын тоқтатып, жоғары жақта су жиналып, артынша бөгет бұзылып, су тасқынын тудырады. Мұндай жағдайлар бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылуы мүмкін. Бұл процестің салдары өте жойқын болуы ықтимал.
- Қалалық жерлерде оползіндер жолдарды, көпірлерді, тоннельдерді және электр желілерін зақымдауы мүмкін. Олар көбінесе кенеттен болады, бұл эвакуацияны қиындатады. Еңістерде орналасқан тығыз қоныстанған аудандарда бұл құбылыс аса қауіпті. Геологиялық жағдайларды ескермей жүргізілген урбанизация оползін қаупін арттырады.
- Оползіндер жыл сайын миллиардтаған доллар шығын келтіруі мүмкін. Бұл шығындарға инфрақұрылымды қалпына келтіру, өнім шығыны, тұрғындарды көшіру және салдарды жою кіреді. Кейбір аймақтарда оползін қаупі туризм мен инвестицияларды дамытуға кедергі келтіреді. Мұндай шығындарды болдырмау ұзақмерзімді жоспарлау мен зерттеуді талап етеді.
- Қазақстанда, әсіресе Алатау мен Қарқаралы сияқты таулы аймақтарда да оползіндер байқалады. Көктемгі жауын мен қар еруі кезінде бұл құбылыс жиілей түседі. Мұндай жылжулар жол қатынасын үзіп, тұрғын үйлерді зақымдауы мүмкін. Мемлекеттік деңгейде бұл аймақтарда қауіпсіздікті қамтамасыз ету маңызды.
- Оползіндерге қарсы күрестің бір әдісі — еңістерді инженерлік нығайту. Бұл үшін бетон тіреу қабырғалары, дренаж жүйелері, арматураланған торлар және жасыл екпелер қолданылады. Сондай-ақ осал аймақтарға шамадан тыс салмақ түсіру шектеледі. Бұл шаралар қауіп деңгейін төмендетуге көмектеседі.
- Кейбір оползіндер өте баяу дамып, жылдар бойы жалғасуы мүмкін. Мұндай жылжулар дереу қауіп тудырмайды, бірақ біртіндеп ғимараттарды, жолдарды және егістік жерлерді зақымдайды. Олар «еңбектеп қозғалу» немесе жасырын оползіндер деп аталады. Мұндай өзгерістерді үй қабырғаларындағы жарықтар немесе жер бедерінің бұзылуынан байқауға болады.
- Ғалымдар Марс ғаламшарында да оползін іздерін тапқан. Бұл басқа планеталарда да ұқсас геологиялық процестер орын алғанын көрсетеді. Марстың беткі қабатындағы оползін жолақтары зымыран мен спутник суреттерінен анық байқалады. Мұндай мәліметтер планеталардың геологиялық дамуын түсінуге көмектеседі.
Бұл қызықты деректер оползіндердің қаншалықты күрделі әрі көпқырлы табиғи құбылыс екенін дәлелдейді. Оның себептері мен салдарын зерттеу — адам өмірі мен инфрақұрылым қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі шарттарының бірі. Сіз оползіндер тек апат көзі ғана емес, сонымен қатар Жердің даму процесінің маңызды бөлігі екенін білмеуіңіз мүмкін. Геологиялық қауіпсіздікке бағытталған инвестициялар — тұрақты болашаққа жасалған сенімді қадам.
