Инктердің мифологиясы — әлемнің ең қуатты көне өркениеттерінің бірі қалыптастырған терең әрі күрделі наным-сенім жүйесі. Бұл мифтер табиғатпен, аспан денелерімен және адамдар мен құдайлар арасындағы үйлесімділік ұғымымен тығыз байланысты. Инктердің көптеген рухани түсініктері ауыз әдебиетінде сақталып, бүгінгі таңда Анд елдерінің дәстүрлеріне әсерін жалғастырып келеді. Бұл қызықты деректер инк халқының әлемді қалай қабылдағанын, оның жаратылысы мен құдайлар жүйесін жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді. Егер сіз әлем халықтарының мифологияларын жақсы білетіндей сезінсеңіз, инктер мифологиясы сізді таңдандырады.
- Инктер пантеонындағы ең жоғарғы құдай Виракоча болған. Ол аспанды, жерді, суды және өзге де құдайларды жаратқаннан кейін Тынық мұхитының суына сіңіп кеткен. Аңызға сәйкес, ол адам бейнесінде қайта оралады деген сенім болған, бұл кейін еуропалық отарлаушыларды құдай санап қарсы алғанына әсер еткен. Виракоча даналығы мен шексіз күші үшін құрметтелген.
- Күн инктер үшін ерекше мәнге ие болған, оны Инти құдайы бейнелеген. Инктер императоры өздерін Күннің ұлы деп санаған және билігі аспаннан келген деп сенген. Куско қаласында осы Интиге арналған Кориканча ғибадатханасы орналасқан, оның қабырғалары алтынмен қапталған. Бұл ғибадатхана рухани және саяси өмірдің орталығы болған.
- Аймен Мама Килья есімді әйел құдай байланыстырылған, ол әйел бастауының символы болған. Ол әйелдерді, неке мен уақытты қорғаушы ретінде саналатын. Мама Килья толқындар мен егінге, босануға әсер ететін құдай деп есептелген. Оған күмістен жасалған құрбандықтар ұсынылатын, бұл алтынмен құрметтелетін Интиге қарама-қарсы болған.
- Инктер өмірді үш деңгейлі деп білген, әрқайсысының өз жануары болған. Ханан Пача — құдайлар мен құстардың жоғарғы әлемі, Кай Пача — адамдар мен пумалардың орталық әлемі, Уку Пача — өлілер мен жыландар әлемі. Әр деңгейге қатысты арнайы рәсімдер мен жоралғылар болған. Бұл құрылым әлемнің тепе-теңдігін бейнелеген.
- Туну́па құдайы найзағаймен, жанартаулармен және әділеттілікпен байланыстырылған. Кейде оны Виракочамен теңестірген немесе оның елшісі деп санаған. Аңыз бойынша, Тунупа елді аралап, адамдарды тәрбиелеп, тәртіп бұзушыларды жазалаған. Ол әрі қатал, әрі әділетті бейне ретінде сипатталған.
- Инктер арасында ата-бабаға табыну кең таралған, олардың мумиялары ерекше жағдайда сақталған. Бұл мумияларға рәсімдер кезінде киім кигізіп, тамақ беріп, қоғамдық іс-шараларға «қатыстырып» отырған. Инктер ата-баба рухтары қазіргі өмірге ықпал етеді деп сенген. Бұл тәжірибе өткен мен бүгіннің арасындағы байланысты білдірген.
- Әрбір тау, яғни апу, тірі рух ретінде қабылданған. Инктер әр үлкен таудың өз қорғаушы рухы бар деп сенген және оларды қорғап тұрады деп есептеген. Жергілікті тұрғындар таулар рухына кока жапырағын, жануарлар мен маталарды құрбандыққа шалған. Таулар рухани пейзаждың маңызды бөлігі болған.
- Әр табиғи құбылыстың өз құдайы немесе рухы болған. Мысалы, кемпірқосақ — құдайдың белгісі, ал өзендер — әлемдер арасындағы өткел ретінде қабылданған. Дауыл мен жер сілкіністері — құдайлардың ашуы немесе ескерту деп түсіндірілген. Табиғат пен құдайлар ажырамас байланыста болған.
- Адамдардың пайда болуы туралы аңызда олар Пакаритамбо үңгірінен шыққан деп айтылады. Үш ағайынды мен бір қарындас жартастан шыққан соң инк халқын құрған. Ең ақылды ағасы Манко Капак алғашқы императорға айналған. Бұл аңыз билеуші әулеттің заңды екенін дәлелдеу үшін айтылған.
- Инктер «айни» деп аталатын өзара қайтарым қағидасына сенген. Әрбір жақсы іс басқа жақсы іспен өтелуі тиіс деп есептелген. Бұл қағида қоғамда да, құдайлармен қатынаста да бірдей маңызды болған. Айни тұрмыстық та, діни де өмірдің негізіне айналған.
- Діни мерекелерде инктер жануарлар, өсімдіктер, кейде тіпті адамдарды құрбандыққа шалған. Ең жоғарғы құрбандық түрі — капакоча — ерекше сұлу әрі таза бала таңдалып, құдайға құрбандыққа шалынып отырған. Бұл құрбандықтар құрметке ие саналатын және ауқатты отбасылардан алынған. Бала рухы құдайлар әлеміне өтеді деп сенген.
- Инктердің мифологиясы бірыңғай канонға ие болмаған, барлығы ауызша берілген. Әр аймақта бірдей аңыздардың түрлі нұсқалары болған. Жрецтер бұл білімді сақтау мен тарату үшін жауапты болған және ерекше мәртебеге ие болған. Ауызша дәстүр мифтерді икемді әрі тірі еткен.
- Әр айдың өзіндік егіншілікпен байланысты рәсімдері болған. Белгілі күндерде құрбандық шалып, ән айтып, би билеген. Бұл шаралар мол өнім мен табиғатпен үйлесімдікті қамтамасыз етуге арналған. Мифология күнделікті өмірмен тығыз байланыста болған.
- Куско қаласында инктер ғаламның символикалық моделін жасап, одан 41 қасиетті сызық — секе — тараған. Бұл сызықтар ғибадатханаларға, бұлақтарға, үңгірлерге және басқа қасиетті орындарға апарады. Бұл желі империяның рухани картасын құраған. Әрбір нысанның мифологиялық маңызы болған.
- Әйелдер де инктердің рухани өмірінде маңызды орын алған, әсіресе ғибадатханаларда қызмет етуге таңдалған қыздар. Олар аклья деп аталып, арнайы рәсімдер мен қолөнерге үйретілген. Бұл қыздар құдайлардың тазалығының көрінісі саналған. Акльялар құрбандықтарға қатысып, қасиетті киімдер мен рәсімдік тағам дайындаған.
- Кейбір құдайлар жануарлар бейнесінде бейнеленген, мысалы, Кон — жаңбыр мен жел құдайы — жылан денесі мен қанаттары бар. Ол жағалаудағы аймақтарда құнарлылықтың қайнары ретінде құрметтелген. Кон мейірімді, бірақ табиғатқа құрметсіздік жасағандарға ашулануы мүмкін деп сенген. Оның бейнесі ежелгі мифтерден бастау алады.
- Инктер өлгеннен кейін жан жер асты әлемі арқылы жүріп, тыныштыққа жетеді деп сенген. Адамның өмірі мен әрекеттеріне қарай оның рухани тағдыры анықталған. Жандар тауларда, жұлдыздарда немесе көмекші рухтар ретінде қайта оралуы мүмкін. Бұл түсінік этика мен мінез-құлық нормаларын қалыптастырған.
- Жұлдыздар да құдайлық мәнге ие болған, инктер өз шоқжұлдыздарын жасаған. Олар жұлдыз емес, Құс Жолының қараңғы бөлігінен пішіндер құрастырған, мысалы Лама шоқжұлдызы. Бұл бейнелер жауын-шашын, егін және мейрам уақыттарын болжауға қолданылған. Астрономия мен мифология бір-бірімен ажырамастай байланыста болған.
- Кейбір инк аңыздары әлемнің ақыры мен оның қайта тууын болжаған. Олар адамзат бірнеше жаратылу және жойылу циклдарынан өткен деп сенген. Бұл циклдар ғаламның табиғи заңдылығы ретінде қабылданған. Мұндай көзқарас қайта жаңару мен үміт идеяларын қолдаған.
Бұл қызықты деректер инктердің күнделікті өмір мен руханиятты үйлесімді түрде біріктіре білгенін көрсетеді. Сіз білмеуіңіз мүмкін болған осы мифологияның құрылымы мен образдарының байлығы шынында таңғаларлық. Бұл мифология адам мен табиғат арасындағы тығыз байланысты терең түсінуге мүмкіндік береді. Ол бүгінгі күнге дейін тарихшылар мен мәдениеттанушыларға шабыт көзі болып келеді.
