Гностицизм – адамзат руханиятына ерекше ықпал еткен, философия, мистика және діни ізденістер торабында пайда болған күрделі ілім. Сіз бұл ілім туралы көптеген қызықты деректерді білмеуіңіз мүмкін, өйткені гностицизм әлемнің құрылымы мен адамның табиғатын өзгеше түсіндіреді. Захватывающие факты бұл дәстүрдің тереңдігін, символизмін және ежелгі ойшылдардың батыл идеяларын айқын көрсетеді. Гностицизм біртұтас жүйе емес, түрлі мектептер мен бағыттардың жиынтығы болғандықтан, ол әрқилы космологияны, мифологияны және ритуалдарды қалыптастырды. Бұл ілім бүгінгі таңда да зерттеушілер назарынан түспей, рухани тарихты тереңірек түсінуге жол ашады.
- Гностицизм біздің заманымыздың алғашқы ғасырларында эллинистік философия, иудаизм және ерте христиандықтың ықпалымен пайда болды. Гностиктердің негізгі мақсаты ішкі танымға қол жеткізу арқылы рухани азаттыққа шығу болатын. Олар адамның божестволық тегін түсінуі оны материалдық әлемнің шектеуінен босататынына сенді. Мұндай көзқарас дәстүрлі діни түсініктерден айтарлықтай ерекшеленді.
- Гностикалық космологияда материалдық әлем кемелсіз әрі төменгі деңгейдегі жаратушы – Демиюргтің туындысы деп есептелді. Демиюрг зұлым емес, бірақ шынайы рухани ақиқатты түсінбейтін, шектеулі болмыс ретінде қарастырылды. Сол себепті материалдық әлем жан үшін тұзақ ретінде қабылданды. Рухани бостандық осы тұзақтан шығу арқылы жүзеге асады деп есептелді.
- Гностиктер жоғары деңгейдегі шексіз Божествендік Нұр бар деп сенді және одан түрлі эондар – рухани мәндер тарайды деп түсіндірді. Әрбір эон Құдайдың белгілі бір қасиетін бейнеледі, мысалы, Мәңгілік Жарық немесе Даналық. Эондардың өзара әрекеті күрделі космологиялық тізбек құрады. Бұл жүйе жамандық пен азаптың шығу тегін түсіндіруге мүмкіндік берді.
- Гностицизмдегі ең маңызды кейіпкерлердің бірі – София, яғни Даналық эоны. Софияның рухани әлемді тануға деген шектен тыс талпынысы нәтижесінде Демиюрг пайда болды деп есептеледі. Оның тарихы адамның Құдайға ұмтылысын, сондай-ақ қателік арқылы туған азапты бейнелейді. Софияның образы трагедия мен үміттің символына айналды.
- Гностицизм сан алуан мектептерден тұрды, олардың ішіндегі ең танымалдары – валентиниандар, сетоиттер және офиттер. Әр мектеп өзінің мәтіндерін, мифтерін және рәсімдерін қалыптастырды. Барлық бағыттарды біріктірген ортақ идея – құтқарылуға білім арқылы жету. Бұл алуандық гностицизмді ерекше күрделі ілімге айналдырды.
- Гностикалық қауымдар Рим империясының көптеген аймақтарында, әсіресе Египет, Сирия және Кіші Азияда кең таралды. Олар өз дәстүрін басқа рухани ілімдермен байланыста дамытты. Гностикалық мәтіндердің көпшілігі грек және копт тілдерінде жазылған. Бұл еңбектер қазіргі зерттеушілер үшін құнды тарихи дерек көзіне айналды.
- 1945 жылы Египеттің Наг-Хаммади аймағынан табылған гностикалық мәтіндер архиві ғылымдағы үлкен жаңалық болды. Бұл жинақта бұрын жоғалып кеткен Інжілдер, трактаттар және рухани мәтіндер сақталған еді. Аталған табылған материалдар ерте христиандықтың әртүрлілігін тереңірек тануға мүмкіндік берді. Ең танымал шығармалар қатарында Фома Інжілі мен Жохан Апокрифі бар.
- Гностиктер өз ойларын жеткізу үшін символдар, метафоралар және аллегорияларды жиі қолданды. Олар терең мағынаны тек ішкі көрегендігі бар адамдар түсіне алады деп сенді. Сондықтан гностикалық мәтіндер күрделі әрі көпқабатты болып келеді. Мұндай тіл олардың ілімін ерекше тереңдікке жеткізді.
- Гностицизм ерте христиандық догматтардың қалыптасуына айтарлықтай әсер етті, бірақ ресми шіркеу оны адасқан ілім деп санады. Гностиктер мен ортодокс шіркеуінің пікірталастары христиандық канонның нығаюына ықпал етті. Бұл қарсыластық діни тарихта маңызды із қалдырды. Гностикалық идеялар сол дәуірдегі рухани ізденістердің ауқымын көрсетеді.
- Гностицизмде адам жаны материалдық денеге түскен божестволық ұшқын ретінде сипатталды. Адам рухани әлемге өзін тану арқылы қайта орала алады деп сенілді. Бұл жол ақыл-ой еңбегін, өзін-өзі тәрбиелеуді және ішкі жауапкершілікті талап етті. Сондықтан гностицизм көбіне интеллектуалдарға арналған ілім ретінде қабылданды.
- Көптеген гностикалық мәтіндерде Иса Мәсіх құтқару құрбаны емес, Құдай ақиқатын жеткізуші ұстаз ретінде сипатталады. Оның міндеті адамдарға шынайы болмыстың мәнін ашу деп саналды. Оның үйреткені тек дайындалғандарға ғана арналды. Мұндай түсінік дәстүрлі христиандық көзқарастан түбегейлі өзгеше болды.
- Гностиктер рухани тазару, медитация және ішкі зейінді дамытуға бағытталған тәжірибелерді қолданды. Бұл тәжірибелер жанды материалдық әлемнің шектеуінен босатуға дайындық ретінде қарастырылды. Олар әр адамның жеке рухани жолын ерекше бағалады. Мұндай тәсіл өз дәуірі үшін жаңашыл болды.
- Гностицизм философия, дін және мистиканың түрлі элементтерін біріктірді. Оның құрамында Платон ілімі, стоицизм және шығыс діни дәстүрлерінің ықпалы сезіледі. Бұл синтез ілімді әртүрлі мәдениеттерге бейімделгіш және әмбебап етті. Сол себепті гностикалық идеялар көптеген рухани бағыттарға әсер етті.
- Орта ғасырларда гностицизм идеялары манихейлік және богомильдік қозғалыстарға ықпал етті. Гностикалық элементтер христиандық мистицизмде де сақталды. Олар алхимиялық және эзотерикалық ілімдердің дамуына да әсер етті. Бұл гностицизмнің ұзақ өміршеңдігін дәлелдейді.
Қызықты деректер гностицизмнің қаншалықты терең және көпқабатты ілім болғанын көрсетеді. Сіз оның идеялары ғасырлар бойы дін, философия және руханиятқа ықпал еткенін білмеуіңіз мүмкін. Гностицизм ежелгі өркениеттердің рухани ізденістерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ілім ерекше космологиясымен және бай символикасымен қазіргі зерттеушілер үшін де тартымды болып қала береді.
