Қояндар – табиғаттағы ең сүйкімді әрі айлакер жануарлардың бірі. Олар өздерінің ұзын құлақтарымен, жылдам қимылымен және кез келген ортаға бейімделгіштігімен танымал. Әлемнің көптеген мәдениеттерінде қоян көктем мен өмірдің жаңаруын бейнелейді. Бірақ олардың өмірі тек тыныш секірістерден тұрмайды, керісінше бұл тіршілік иелері тірі қалу үшін күн сайын күреседі. Төменде қояндар туралы сіз бұрын білмеуі мүмкін ең қызықты және танымдық деректер берілген.
- Қояндар кеміргіштерге жатпайды, олар жеке — қоянтәрізділер тобына кіреді. Олардың басты ерекшелігі — үстіңгі жағында екі қатар тістері бар. Бұл құрылым оларға ағаш қабығын, қатты сабақтарды оңай кеміруге мүмкіндік береді.
- Қояндар туысы саналатын үй қояндары сияқты ін қазбайды. Олар жер бетінде өмір сүріп, шөп арасындағы ойыс жерлерге жатады, оны «төсек» деп атайды. Мұндай өмір салты оларға қауіп төнген сәтте тез қашып кетуге мүмкіндік береді.
- Қояндар өте жылдам жүгіре алады. Олар қысқа қашықтықта сағатына 70 шақырым жылдамдыққа жетеді. Күшті артқы аяқтарының арқасында үш метрге дейін секіре алады.
- Қоян тек жылдамдығымен емес, айласымен де аман қалады. Ол қашып бара жатып, жиі бағытын өзгертіп, күрделі айналымдар жасайды. Мұндай қулық қуғыншыларды шатастырып, оған өмірін сақтап қалуға мүмкіндік береді.
- Ұзын құлақтары қоянға тек жақсы есту үшін ғана емес, дене температурасын реттеу үшін де қажет. Ыстық кезде құлақтар арқылы қан салқындайды, бұл дененің қызып кетуіне жол бермейді. Бұл қасиет әсіресе шөлейт аймақта тіршілік ететін қояндар үшін өте маңызды.
- Қоянның көру қабілеті өте кең. Көздері бастың екі жағында орналасқандықтан, ол айналасын дерлік 360 градусқа дейін көре алады. Тек тұмсығының тура алдындағы тар аумақ қана көрінбейді.
- Бұл жануарлар климатқа жақсы бейімделген. Солтүстік өңірлерде мекендейтін қояндар қыс мезгілінде жүнін ағартып, қардың түсіне ұқсайды. Мұндай түс өзгерісі оларға хищниктерден жасырынуға көмектеседі.
- Қоянның есту және иіс сезу қабілеті өте жоғары. Олар жыртқыштың иісін бірнеше жүз метр қашықтықтан сезе алады. Бұл оларға дер кезінде қашып, қауіптен бой тасалауға мүмкіндік береді.
- Қояндар жеке өмір салтын ұстанады, яғни үйірмен өмір сүрмейді. Олар тек көбею кезінде ғана кездеседі. Мұндай мінез-құлық олардың тірі қалу мүмкіндігін арттырады.
- Ұрғашы қоян жылына бірнеше рет төлдей алады. Әдетте үштен сегізге дейін көжек туады. Көжектер туған сәттен бастап көзі ашық және жүнмен жабылған күйде дүниеге келеді, бұл оларды үй қояндарының төлдерінен ерекшелендіреді.
- Қояндар шөпқоректі жануарлар. Олардың азығы — шөп, жапырақ, бұтақ және ағаш қабығы. Қыста олар құрғақ сабақтармен, мүкпен немесе ағаш қабығын кеміру арқылы қоректенеді.
- Қызықты дерек — қояндар өздерінің жұмсақ нәжісін қайта жейді. Бұл үрдіс копрофагия деп аталады және асқазан жүйесі толық сіңіре алмаған қоректі екінші рет өңдеуге мүмкіндік береді. Осылайша олар қоректік заттарды барынша тиімді пайдаланады.
- Табиғи жағдайда қоянның өмір сүру ұзақтығы үш-төрт жыл шамасында, ал қолда өмір сүргендері он жылға дейін жетеді. Олардың өміріне жыртқыштар, ауыр қыс және азықтың тапшылығы әсер етеді.
- Қояндардың басты жаулары — түлкі, қасқыр, жапалақ, жыртқыш құстар және адам. Бірақ жылдамдығы мен сақтығы арқасында олар көбіне қауіптен құтыла алады. Сол себепті қоян ежелден ептілік пен тапқырлықтың нышаны болып саналады.
- Қояндар үнсіз тіршілік иесі деп саналса да, шын мәнінде дыбыс шығара алады. Қауіп төнгенде олар шыңғыруға немесе ыңырсуға ұқсас дыбыс шығарады. Мұндай сигнал көбіне соңғы сәттерде естіледі.
- Қоян ұйықтағанда да құлағы сергек тұрады. Ол қысқа уақыт аралығында ғана ұйықтап, әрдайым айналасын бақылайды. Мұндай бейімделу — жабайы табиғатта тірі қалудың маңызды тетігі.
- Әлемде 30-дан астам қоян түрі бар. Олар Еуропа, Азия, Африка, Солтүстік Америка және таулы аймақтарда кездеседі. Әрбір түрдің түсі мен мінез-құлқында өзіндік ерекшеліктері бар.
- Ең ірі түрлердің бірі — ақ қоян (қоян-біляқ), оның салмағы жеті килограмға дейін жетеді. Оның күшті артқы аяқтары қалың қарда батпай, тез қозғалуына мүмкіндік береді.
- Қояндар өз мекенін жақсы есінде сақтайды және сол аймақ бойынша үнемі бір жолмен жүреді. Бұл жолдар күрделі лабиринтке ұқсайды және қауіп төнгенде тез бағыт табуға көмектеседі.
- Қоян мәдениетте ерекше рөлге ие. Еуропада ол көктем мен молшылықтың белгісі, ал Пасха мерекесінде жұмыртқа таратушы ретінде бейнеленеді. Шығыс мәдениетінде қоян даналық пен сиқырдың нышаны болып есептеледі.
- Көпшілік біле бермейтін факт — қояндар жақсы жүзеді. Олар суда еркін қозғалып, өзендер мен көлдерді кесіп өте алады. Бұл қасиет оларға қашу кезінде қосымша артықшылық береді.
- Қояндар ғалымдар үшін зерттеу нысанына айналған. Олардың физиологиясы, зат алмасу жылдамдығы және бейімделу механизмдері жануарлардың тірі қалу стратегиясын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Кейбір деректер тіпті медицинада стресс реакцияларын зерттеу үшін қолданылады.
Қояндар — сырт көзге қарағанда әлдеқайда күрделі тіршілік иелері. Олардың мінез-құлқы, дағдылары және бейімделгіштігі ерекше таңғалдырады. Бұл қызықты деректер қоян әлемінің алуан түрлілігі мен ғажайып табиғатын айқын көрсетеді. Осындай шапшаң әрі ақылды жануарларға таңданбай қарау мүмкін емес.
