Банан әлемдегі ең танымал жемістердің бірі болып саналады. Ол дерлік барлық елдерде қолжетімді, тәтті дәмі мен жұмсақ құрылымымен ерекшеленеді. Дегенмен, бұл көпшілікке үйреншікті жемістің артында сіз білмейтін көптеген ғажайып деректер бар. Банан туралы таңғаларлық деректер оның тарихына, ботаникасына, мәдениетіне, медицинасына және тіпті технологиясына қатысты. Төменде сізді осы сары жеміске мүлде жаңа көзқарас сыйлайтын әсерлі деректер күтеді.
- Банан шын мәнінде жидекке жатады, ботаникалық тұрғыдан ол көптұқымды жидек саналады. Көптеген жемістерге қарағанда, оның жіктелуі ғалымдар арасында ұзақ уақыт бойы пікірталас тудырды. Мұндай мәртебе оның құрылысының ерекшеліктерімен және бір ғана түйіншектен қалыптасуымен байланысты.
- Әлемде мыңнан астам банан сорты өсіріледі. Олардың көпшілігі түрлі түсті қабыққа ие, жасылдан қызылға дейінгі реңктер кездеседі және дәмі мен көлемі әртүрлі болады. Әр елде кең таралған өзіндік сорттары бар, олардың кейбірі халықаралық нарыққа шықпайды.
- Дүние жүзінде ең көп таралған банан сорты кавендиш деп аталады. Ол экспорттың тоқсан бес пайыздан астамын құрайды және тасымалдауға төзімділігімен белгілі. Алайда бұл сорт саңырауқұлақ ауруларына өте осал болып келеді, бұл әлемдік өндіріс үшін үлкен қауіп тудырады.
- Банан плантациялары миллиондаған гектар жерді алып жатыр, әсіресе тропикалық аймақтарда. Өсіру үшін мол су мен жылу қажет болғандықтан, плантациялар экваторға жақын орналасады. Мұндай ауқым бананды әлемдегі ең маңызды мәдени өсімдіктердің біріне айналдырады.
- Банан ағаштары шын мәнінде ағаш емес, олар шөптесін өсімдіктер қатарына жатады. Олардың діңі ағаштан емес, тығыз оралған жапырақтардан тұрады. Бұл бананды әлемдегі ең үлкен шөптердің біріне айналдырады.
- Бір банан түбі тек бір рет қана жеміс береді. Өнім жиналғаннан кейін аналық өсімдік өледі, ал оның орнын жаңа өркен басады. Осылайша плантациялар табиғи жолмен үнемі жаңарып отырады.
- Банан құрамында жүрек пен қан тамырлары жүйесіне пайдалы көп мөлшерде калий бар. Бұл жемісті пайдалану қан қысымын қалыпта ұстауға және бұлшықет жұмысын жақсартуға көмектеседі. Сонымен қатар, банан энергияны тез қалпына келтіруге ықпал етеді.
- Банан табиғи антидепрессант болып саналады, өйткені оның құрамында триптофан бар. Бұл аминқышқылы серотониннің түзілуіне әсер етіп, көңіл-күйді жақсартады және күйзелісті азайтады. Сондықтан банан жеу ләззат сезімімен жиі байланыстырылады.
- Банан қабығы да пайдалы қасиеттерге ие. Көптеген елдерде оны жәндіктердің шаққан жерін немесе ұсақ тері тітіркенулерін емдеу үшін қолданады. Кейбір адамдар тіпті тістерді ағарту үшін оның ішкі жағымен ысқылайды.
- Банан көптеген халықтардың мәдениетінде және дәстүрінде маңызды рөл атқарады. Үндістанда ол қасиетті саналады және құнарлылық пен өркендеудің символы болып есептеледі. Кейбір аймақтарда банан жапырақтары мейрамдар кезінде табиғи ыдыс ретінде пайдаланылады.
- Қазақстан мен көршілес елдерге банан тек ХХ ғасырда жеткізіле бастады және ұзақ уақыт бойы деликатес саналды. Оны тек мереке күндері сатып алатын және ол молшылықтың белгісі ретінде қабылданатын. Бүгінде банан әр дүкенде қолжетімді жемістердің бірі.
- Әлемде бананнан жасалған шараптар мен ликерлер де бар. Мұндай сусындар банан көп таралған тропикалық елдерде өндіріледі. Олар ерекше хош иіспен және тәтті дәмімен туристерді қызықтырады.
- Банан мал азығы ретінде де пайдаланылады, әсіресе артығы көп аймақтарда. Экспортқа жарамсыз жемістер малға беріледі. Бұл тағамдық қалдықтарды азайтуға және жергілікті шаруашылықты қолдауға көмектеседі.
- Құрғақ банандар, яғни банан чипстары, танымал тіскебасар болып табылады. Олар қуыру немесе кептіру арқылы дайындалады, сондықтан тәттілігін сақтап, ұзақ уақыт бұзылмайды. Бұл әдіс маусымнан тыс уақытта да бананнан дәм татуға мүмкіндік береді.
- Көптеген тропикалық елдерде банан жапырақтары аспаздықта кең қолданылады. Оларды тағамды көмірде немесе буға пісіру үшін орауға пайдаланады. Бұл тағамға ерекше иіс беріп, оның кебуіне жол бермейді.
- Банан адамдар өсірген алғашқы жемістердің бірі болған. Археологиялық деректерге сүйенсек, оны жеті мың жылдан астам уақыт бұрын қолға үйреткен. Бұл бананды ең көне мәдени өсімдіктердің қатарына жатқызады.
- Әлемде бананға арналған мұражайлар да бар. Ең танымалы Калифорнияда орналасқан және онда бананға қатысты мыңдаған экспонаттар қойылған. Мұндай орындар бұл жемістің мәдени ықпалын айқын көрсетеді.
- Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Еуропада банан тапшы болды. Жеткізу тоқтатылғандықтан, көптеген балалар бұл жемісті бала кезінде мүлде татып көрмеді. Қайтадан сатыла бастағанда ол нағыз сенсацияға айналды.
- Банан талшықтары маталар мен қағаз жасауға қолданылады. Олар өте берік әрі иілгіш болғандықтан, Азияда одан киім, арқан және сәндік бұйымдар жасайды. Бұл бананның тек тағамдық емес, тұрмыстық маңызы бар екенін дәлелдейді.
- Бананды техникалық мақсатта да қолдануға болады. Ғалымдар ауыр металдардан суды тазарту үшін банан қабығын сорбент ретінде пайдалануды зерттеген. Нәтижелер бұл әдістің экологиялық таза әрі тиімді екенін көрсетті.
- Банан түсі оның пісу деңгейін көрсетеді. Жасыл банандарда крахмал көбірек болып, ас қорытуға пайдалы резистентті крахмалдың мөлшері жоғары болады. Сары банандар тәттірек, ал қоңыр дақтары бар піскендері антиоксиданттарға бай келеді.
- Қазіргі медицинада банан спортшыларға жылдам энергия көзі ретінде ұсынылады. Ол оңай қорытылады және жаттығудан кейін күшті тез қалпына келтіреді. Сондықтан банан табиғи энергетикалық батончиктің баламасы саналады.
- Тропикалық елдерде банан кейде тұзды тағамдарға да қолданылады. Оны қуырып, қайнатып немесе ет пен дәмдеуіштермен бірге бұқтырып әзірлейді. Мұндай тәсіл ерекше аспаздық дәм береді.
- Банан поп-мәдениетте юмордың символына айналған. Көптеген фильмдер мен мультфильмдерде қабығына тайып құлау көрінісі кездеседі. Бұл әсіреленген бейне болғанымен, адамдардың санасында берік сақталған.
- Тіпті ғарышкерлер де құрғақ банандарды өз пайығына қосады. Олар жеңіл әрі құнарлы болып, ұзақ сапарларда өте қолайлы. Бұл бананның әмбебап жеміс екенін дәлелдейді.
- Тағы бір қызық жайт, банандар ультракүлгін жарық астында қараңғыда жарқырайды. Бұл құбылыс хлорофиллдің ыдырауынан пайда болатын жарық шығаратын қосылыстарға байланысты. Мұндай ерекшелік бананды өзге жемістерден дараландырады.
Банан туралы ғажайып деректер бұл жемістің қарапайымнан әлдеқайда күрделі әрі көп қырлы екенін көрсетеді. Оның бай тарихы, мәдени маңызы және сан түрлі тұрмыстық қолданылуы бар. Қызықты деректер бізге денсаулыққа пайдасымен қатар, күтпеген қырларын да ашады. Сіз білмеген болуыңыз мүмкін, бірақ банан әмбебаптық пен табиғи құндылықтың нағыз символы болып саналады.
