Ғарыштағы құбылыстар адам баласын әрдайым таңғалдырып келеді, алайда күнделікті өмірге олардың қалай әсер ететінін екінің бірі біле бермейді. Осындай көрінбейтін, бірақ нақты сезілетін құбылыстардың бірі – Күннің белсенділігімен байланысты Жердің магнит өрісіндегі ауытқулар, яғни магниттік дауылдар. Бұл құбылыстар тек ғарышта ғана емес, біздің өмірімізге, технологияларымызға және денсаулығымызға да әсер етеді. Магниттік дауылдар туралы осы қызықты мәліметтер сіздің көзқарасыңызды өзгертіп, Әлеммен байланысымыздың қаншалықты терең екенін түсінуге көмектеседі. Төменде сіз білмеуіңіз мүмкін болған магниттік дауылдар жайлы таңғаларлық әрі танымдық деректер келтірілген.
- Магниттік дауылдар Күннен таралатын плазма ағындарының әсерінен пайда болады, бұл ағындар «корональды масса лақтырыстары» деп аталады. Плазма Жерге жеткенде, ол планетаның магнит өрісін бұзады. Бұл процесс Күн жарқылынан кейін бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылуы мүмкін.
- Мұндай дауылдар орбитадағы жасанды спутниктердің жұмысын бұза алады. Электрондық жүйелер істен шығып, навигациялық және байланыс жүйелерінде қателіктер туындайды. Кейде спутниктер мүлде істен шығады.
- Тарихтағы ең күшті магниттік дауыл 1859 жылдың қыркүйегінде тіркелген, ол «Кэррингтон оқиғасы» деп аталды. Бұл құбылыс бүкіл әлемдегі телеграф желілерін бұзып, солтүстік шұғыласы Кариб теңізіне дейін көрінді. Сол кездегі телеграф операторлары электр тогы сымдар арқылы өздігінен өтіп, құрылғылар тіпті қуат көзінсіз жұмыс істегенін хабарлаған.
- Күшті магниттік дауылдар кезінде Жердің жоғары ендіктерінде солтүстік шұғыласы пайда болады. Бұл жарықтану зарядталған бөлшектер атмосфера молекулаларымен соқтығысқанда туындайды. Шұғыла кейде соншалықты күшті болады, оны тіпті Украина сияқты орта ендіктерден де көруге болады.
- Магниттік дауылдар адамның денсаулығына, әсіресе жүрек-қантамыр және жүйке жүйелеріне әсер етеді. Созылмалы аурулары бар адамдар бас ауруына, әлсіздікке, көңіл-күйдің құбылуына шағымданады. Балалар, қарттар және гипертониктер мұндай әсерге ерекше сезімтал келеді.
- Әуе тасымалдары да магниттік дауылдардан зардап шегеді, себебі бұл құбылыстар полярлық аймақтарда радиобайланысты нашарлатады. Сол себепті кейбір әуе рейстері жоғары геомагниттік белсенділік аймақтарынан айналып өтеді. Бұл әуе компанияларының шығындарын арттырып, рейстердің кестесіне ықпал етеді.
- Магниттік дауылдар электр трансформаторларын күйдіріп, электр қуатының үзілуіне себеп болуы мүмкін. Мұндай жағдайлар Канада мен Швецияда бірнеше рет тіркелген, онда тұтастай қалалар бірнеше сағат бойы жарықсыз қалған. Электр желілері қызметтері Күн белсенділігін тұрақты бақылап отырады.
- Жерде табиғи қорғаныс қабаты – магнитосфера бар, ол Күннің плазмалық бөлшектерінің әсерін әлсіретеді. Бірақ кей кездері бұл қабат жеткіліксіз болып, артық бөлшектер атмосфераға дейін жетіп жатады. Магнитосфера болмаса, Жер бетінде тіршілік ету мүмкін болмас еді.
- Кейбір зерттеулер магниттік дауылдар мен жол-көлік оқиғалары санының артуы арасында байланыс болуы мүмкін екенін көрсетеді. Геомагниттік толқындар жүргізушілердің назарын және реакция жылдамдығын төмендетуі ықтимал. Бұл әзірге нақты дәлелденбегенімен, статистикалық деректер белгілі бір тәуелділікті меңзейді.
- Ғалымдар магниттік дауылдарды арнайы спутниктер арқылы бақылайды, мысалы NOAA және SOHO бақылау жүйелері. Бұл құрылғылар Күндегі жарқылдарды тіркеп, Жерге нақты уақыт режимінде ақпарат береді. Сол арқылы қауіпті құбылыстардың алдын алуға болады.
- Жапония мен АҚШ сияқты елдерде ғарыштық ауа райын болжау орталықтары жұмыс істейді. Бұл орталықтар авиация, энергетика және қорғаныс салалары үшін аса маңызды. Олар күн сайын геомагниттік жағдай туралы мәлімет таратады.
- Магниттік дауылдардың түсі, иісі немесе дыбысы жоқ, бірақ олар атмосферада және құрылғыларда нақты физикалық өзгерістерге себеп болады. Олардың бар екендігі арнайы құралдармен өлшеніп, ғылыми тұрғыда дәлелденген. Бұл құбылыстарды көрмесек те, олар күнделікті өмірімізге әсер етіп жатады.
- Геомагниттік белсенділік K-индексі шкаласымен өлшенеді. Бұл көрсеткіш 0-ден 9-ға дейінгі мәндерге ие, ал 5-тен жоғары мәндер магниттік дауыл ретінде есептеледі. Индекс әр үш сағат сайын жаңартылып отырады және бүкіл әлем ғалымдары қолданады.
- Айда магниттік дауылдар әлдеқайда қатты байқалады, өйткені онда магнитосфера жоқ. Сондықтан Айда немесе орбитада жүрген астронавтар Күннің жарқылы кезінде арнайы қорғаныс паналарын пайдалануы тиіс. Әйтпесе олар қауіпті радиацияға ұшырауы мүмкін.
- Магниттік дауылдар кезінде радиотолқындарда шудың артуы байқалады. Бұл қысқа толқынды радиобайланысты, соның ішінде төтенше жағдай қызметтері мен әскери құрылымдардың жұмысын қиындатады. Бұрын мұндай ақаулар флоттағы байланысқа елеулі әсер еткен.
- Кейбір жануарлар магниттік дауылдарды алдын ала сезетіндей көрінеді. Мысалы, құстар өз бағытын өзгертіп немесе қалыптан тыс әрекет етіп, геомагниттік ауытқудан бірнеше сағат бұрын беймаза бола бастайды. Бұл олардың Жердің магнит өрісіне сүйеніп бағыт табатынымен байланысты болуы мүмкін.
- Магниттік дауылдар бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылуы мүмкін. Кейбір жағдайда олардың әсері адам денсаулығына білінбесе де, технологиялық жүйелерге айтарлықтай әсер етеді. Бұл құбылыстың әсері байқалмай қалуы мүмкін, бірақ ол өте маңызды.
- Магниттік дауылдар кезінде ионосфера қабаты өзгереді, ол радиотолқындарды шағылыстырады. Бұл GPS жүйелерінің дәлдігін төмендетеді, әсіресе жоғары ендіктерде. Бұл кеме және ұшақ навигациясына кедергі келтіруі мүмкін.
- Орта ғасырларда адамдар солтүстік шұғыласына мистикалық сипат берген. Аспанда пайда болған жарықты олар апаттың немесе Құдайдың қаһарының белгісі деп санаған. Тек жаңа дәуірде ғана оның Күн мен магниттік дауылдармен байланысты табиғи құбылыс екені түсінілді.
Бұл таңғаларлық әрі қызықты деректер магниттік дауылдардың өмірімізге қаншалықты әсер ететінін айқын көрсетеді. Олар көзге көрінбесе де, техникада, табиғатта және денсаулықта нақты өзгерістер туғызады. Геомагниттік ауытқуларды зерттеу тек ғылым үшін ғана емес, бүкіл адамзат қауіпсіздігі үшін де маңызды. Әрбір жаңа мәлімет адам мен Ғалам арасындағы байланысты тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
