Карл Маркс — XIX–XX ғасырлардағы саяси ойдың дамуына зор әсер еткен философ, экономист, әлеуметтанушы және революциялық ойшыл. Оның идеялары марксизм ілімінің негізін қалап, бірнеше буынды әлеуметтік әділет үшін күреске шабыттандырды. Маркстың мұрасын біреулер мадақтаса, енді біреулер сынға алады, бірақ оның адамзат тарихындағы рөлін жоққа шығару мүмкін емес. Бұл мақалада Карл Маркс туралы сіз білмеуі мүмкін қызықты және маңызды деректер жинақталған. Ол — терең ойдың, күрделі тағдырдың және тұрақты күрестің иесі.
- Карл Маркс қазіргі Германия аумағындағы Трир қаласында еврей отбасында дүниеге келді. Кейін әкесі отбасын протестант дініне өткізді, себебі Пруссияда еврейлерге кәсіби шектеулер болған. Маркстың шыққан тегі оның өмір бойы түрлі кедергілерге тап болуына себеп болды. Бұл оның теңсіздікке қарсы күрес идеяларының ерте қалыптасуына ықпал етті.
- Жас кезінде Маркс Бонн және Берлин университеттерінде құқық, философия және тарих пәндерін оқыды. Ол алғашында Гегельдің идеяларына қызығушылық танытты, бірақ кейін оларды сынға алып, өз диалектикалық тұжырымын қалыптастырды. Оның диссертациясы Демокрит пен Эпикур философиясын салыстыруға арналды. Ол терең білім алғанымен, академиялық мансапқа бармады.
- Маркс алғашқы шығармашылық жолын журналист ретінде бастады, саяси және экономикалық тақырыптарға өткір мақалалар жазды. Ол редактор болған «Рейн газетасы» радикалды көзқарастары үшін тез арада жабылды. Осы кезеңде ол социализм идеяларына қызығып, таптар күресі туралы теориясын дамытуға кірісті. Оның публицистикасы терең талдауға және шебер пікірталасқа негізделген болды.
- 1843 жылы Маркс Парижге көшіп, сол жерде Фридрих Энгельспен танысты. Екеуінің достығы мен шығармашылық серіктестігі 40 жылдан астам уақытқа созылды. Энгельс Марксты қаржылай қолдап, оның еңбектерін редакциялады. Олар бірге әлемге әйгілі «Коммунистік партия манифесін» жазды.
- «Коммунистік партия манифесі» 1848 жылы жарияланып, коммунистік қозғалыстың теориялық негізіне айналды. «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран бүкіл әлемге танымал болды. Бұл мәтін көптеген елдердегі социалистік және коммунистік партиялардың қалыптасуына әсер етті. Қысқа болғанымен, мазмұны жағынан өте терең еңбек саналады.
- Маркстың басты еңбегі — «Капитал», оның алғашқы томы 1867 жылы жарық көрді. Бұл кітапты жазуға ол 20 жылдан астам уақыт жұмсады, бірнеше рет қайта өңдеді. Еңбекте қосымша құн теориясы мен капиталистік жүйенің механизмі егжей-тегжейлі талданған. Қалған томдарын Энгельс Маркстың қолжазбалары негізінде кейін шығарды.
- Маркстың идеялары көптеген елдердің саяси жүйелерінің іргетасына айналса да, өзі кедейлік жағдайында өмір сүрді. Отбасы Лондонда өмір сүріп, көбіне жоқшылық пен аурулардан зардап шекті. Балаларының көбі жас кезінде шетінеп кеткен. Маркс тек Энгельстің қаржылай көмегінің арқасында ғылыми жұмысын жалғастыра алды.
- Ол өте қатаң мінезді және өз пікірлес серіктестеріне де талапшыл болған. Прудон, Бакунин секілді басқа социалистермен өткір айтыстар жүргізді. Маркс утопиялық социализмді теріске шығарып, ғылыми негізделген тарихи-экономикалық заңдарға сүйену керек деп санады. Оның тілі өткір, бірақ қисынды әрі дәлелді болды.
- Философия мен саясаттан тыс Маркс әдебиетке де қызығып, жастық шағында өлеңдер жазған. Ол көптеген хат жазып, өзінің жеке өмірі мен көңіл-күйін шынайы жеткізген. Оның жазу стилі бейнелі, кейде ирония мен сарказмға толы. Бұл оның шығармаларын терең әрі көркем етіп көрсетті.
- Маркс 1883 жылы Лондонда қайтыс болды, оны Хайгейт зиратына жерледі. Құлпытасында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазу бар. Оның идеялары тарихтың түрлі кезеңдерінде — революциялардан бастап академиялық пікірталастарға дейін — қайта жанданды. Оның есімі үміттің де, даудың да символына айналды.
- XX ғасырда Маркстың ілімі Кеңес Одағы, Қытай, Куба секілді елдердің ресми идеологиясына айналды. Алайда Маркс нақты социалистік немесе коммунистік мемлекет моделі ұсынбаған — ол капитализмнің сыни талдауына назар аударған. Көптеген режимдер оның идеяларын бұрмалап қолданған. Бұл тақырып бүгінгі күнге дейін зерттеушілер назарында.
- XXI ғасырда Маркстың еңбектері университеттерде, әсіресе Еуропа мен Америкада, жаһандану, капитализм және теңсіздік мәселелеріне байланысты қайта зерттелуде. Экономикалық дағдарыстар аясында оның теориялары қайта қаралуда. Маркс қазіргі солшыл қозғалыстар мен антиглобалистік бастамаларға да әсер етуде. Оның идеялары әлі де өзекті және ой салатын сипатқа ие.
Бұл қызықты деректер Карл Маркстың тек теория жасаушы ғана емес, күрделі тағдыр иесі, жан дүниесі терең адам болғанын көрсетеді. Оның өмір жолы — тұрақты ізденіс пен күрестің, рухани төзімділіктің және интеллектуалдық қайраттың мысалы. Сіз «Капиталдың» артында осындай адам тұрғанын білмеуіңіз мүмкін. Маркстың мұрасы — дүниежүзілік ой мен тарихтың ажырамас бөлігі.
