Қарбыз — тек шөлді басатын тәтті жазғы жеміс қана емес, сонымен қатар көптеген адам білмейтін таңғаларлық деректерге толы өсімдік. Жарқын түсі мен шырынды дәмі оны бүкіл әлемде сүйікті жеміске айналдырған. Ботаникалық жағынан қарбыз — асқабақ тұқымдасына жататын жидек болып есептеледі. Оның тарихы терең, емдік қасиеттері көп әрі түрлі мәдениеттерде ерекше орын алады. Төменде сіз білмеуі мүмкін қарбыз жайлы қызықты әрі танымдық деректер берілген.
- Қарбыздың отаны — Африка. Бұл өсімдікті адамдар бес мың жылдан астам уақыт бұрын-ақ өсіре бастаған. Археологтар Мысыр перғауындарының қабірлерінен қарбыздың тұқымдарын тапқан. Ежелгі Мысырда оны шөл далада ылғал көзі ретінде жоғары бағалаған.
- Қарбыз құрамының 92 пайызы судан тұрады. Сондықтан ол шөл басатын ең тиімді табиғи өнімдердің бірі саналады. Жазда ағзаның сұйықтық балансын сақтау үшін қарбыз өте пайдалы. Ол денені табиғи жолмен салқындатады.
- Қарбыз тәтті болғанымен, өте төмен калориялы — 100 граммда небәрі 30 килокалория бар. Онда май жоқтың қасы, ал дәрумендер мен антиоксиданттар өте көп. Атап айтқанда, қарбыз С, А дәрумендеріне және ликопенге бай. Ликопен жүрек-қан тамырлары ауруларының қаупін төмендетеді.
- Әлемде қарбыздың 1200-ден астам сорты бар. Олар еті, дәмі, пішіні мен өлшемі бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір қарбыздардың еті сары, кейбірі апельсин түсті немесе дәнсіз болуы мүмкін. Жапонияда тасымалдауға ыңғайлы болу үшін төртбұрышты қарбыздар өсіріледі.
- Ең ауыр қарбыз 2013 жылы АҚШ-та өсіріліп, салмағы 159 келіден асқан. Бұл рекорд Гиннестің рекордтар кітабына енген. Мұндай алыптар арнайы жарыстар мен көрмелер үшін өсіріледі. Оларды әдетте азық-түлік ретінде пайдаланбайды.
- Қарбыз тек десерт ретінде ғана емес, сонымен қатар салаттарға, сусындарға және гриль тағамдарына қоспа ретінде де қолданылады. Кейбір елдерде қарбыз еті ірімшікпен немесе дәмдеуіштермен бірге беріледі, ал қабығы тұздыққа салынады. Қарбыздан тосап пен кәмпит те жасалады. Қарбыз шырыны жазда өте танымал.
- Қазақстанда қарбыз негізінен Оңтүстік аймақтарда, әсіресе Түркістан мен Жамбыл облыстарында көп өсіріледі. Жергілікті климат пен топырақ жеміс-жидектің тез пісіп жетілуіне өте қолайлы. Әр жылы қарбызға арналған ауылшаруашылық жәрмеңкелері мен фестивальдар ұйымдастырылады. Отандық қарбыз шетелге де экспортталады.
- Қарбыз бір үйлі өсімдікке жатады, яғни бір сабақта еркек және ұрғашы гүлдер болады. Гүлдену мен тозаңдану аралар арқылы жүреді. Сол себепті аралардың болуы мол өнім алу үшін аса маңызды. Ауылшаруашылық өнімділігі экологиялық жағдайға тікелей байланысты.
- Қытайда қарбыз — жаз мезгілінің, үйлесімділіктің және отбасылық бірліктің символы. Оны тойлар мен отбасылық дастархандарда жиі ұсынады. Қытай — әлемдегі ең ірі қарбыз өндіруші әрі тұтынушы елдердің бірі. Кейбір аймақтарда қарбыздан жасалған мүсіндер фестивальдерде көрмеге қойылады.
- Қарбыз қабығы да пайдалы қасиеттерге ие. Ол қан айналымына оң әсер ететін цитруллин аминқышқылына бай. Халық медицинасында қарбыз қабығы ағзаны тазартуға қолданылады. Косметологияда оны теріні ылғалдандыруға арналған табиғи құрал ретінде қолданады.
- Кейбір елдерде қарбызды табиғи афродизиак деп санайды. Бұл оның қан тамырларын кеңейтіп, қан айналымын жақсартатын қасиетіне байланысты. Зерттеулерге сәйкес, қарбыз құрамындағы цитруллин кейбір дәрі-дәрмектерге ұқсас әсер бере алады. Бұл — денсаулыққа пайдалы әрі қызықты дерек.
- Қарбыздың дәндері кішкентай болса да, ақуыз, магний және пайдалы майларға бай. Қуырылған күйінде олар Азия елдерінде кеңінен тұтынылады. Сонымен қатар оларды халық емі мен диетологияда қолданады. Қарбыз дәндерінен май да өндіріледі.
- Ертеде қарбыз тек азық емес, шөл далаларда су көзі ретінде де қолданылған. Керуендер мен жолаушылар шөлге сапар шеккенде қарбызды су орнына пайдаланған. Қалың қабығының арқасында ол ұзақ уақыт бойы ылғалды сақтап тұрады. Бұл оны аса құнды еткен.
- Қарбыздың өсу жылдамдығы сортына, ауа райына және ылғал мөлшеріне байланысты. Жағдай жақсы болғанда қарбыз бір аптада 2–3 килограмм қосуы мүмкін. Бұл қасиеті бағбандарды таңғалдырады. Өнімді ерте алу үшін арнайы технологиялар бар.
- Жапонияда тек төртбұрышты емес, сонымен қатар пирамидалық, жүрек пішінді, тіпті өрнекті қарбыздар да өсіріледі. Мұндай ерекше пішіндер арнайы қалыптардың көмегімен жасалады. Олар өте қымбат тұрады және көбіне сыйлық ретінде беріледі. Бұл — жемісті өнер туындысына айналдырудың мысалы.
Қарбыз — жай ғана тәтті жеміс емес, ол тарихпен, ғылыммен, медицинамен және мәдениетпен тығыз байланысты. Оның пайдалы қасиеттері, пішінінің әралуандығы және қолданылу аясы оны ерекше етеді. Бұл таңғаларлық деректер қарбызға мүлде жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Қарбыз туралы неғұрлым көп білсек, соғұрлым оның құндылығын тереңірек түсінеміз.
