Вулкан — табиғаттың ең қуатты әрі әсерлі құбылыстарының бірі. Ол мыңдаған жылдар бойы адамдардың таңданысын туғызып, қорқыныш сезімін де оятқан. Вулкан атқылауы жердің бедерін өзгертеді, жаңа аралдар мен тауларды тудырады және кейде бүкіл әлемнің климатын да өзгерте алады. Дегенмен бұл құбылыс тек қауіпті емес, сонымен қатар пайдалы да, өйткені вулкандар жер қойнауынан құнарлы топырақ, минералдар мен энергия береді. Төменде сіз бұрын білмеуі мүмкін қызықты деректер келтірілген.
- «Вулкан» сөзі ежелгі Римнің от құдайы Вулкан есімінен шыққан. Ежелгі адамдар жер астынан шыққан от пен түтінді құдайдың ашуы деп түсіндірген. Ғылым дамымаған заманда бұл табиғи құбылысты осылай қабылдаған.
- Вулкан — жер қойнауындағы магма деп аталатын балқыған тастың жарықтар арқылы сыртқа шығатын жері. Магма жер бетіне көтерілгенде ол лаваға, газға және күлге айналады. Лава суып қатқан соң жаңа жыныстар қабатын түзеді.
- Жер шарында 1500-ден астам белсенді вулкан бар, олардың шамамен елуі жыл сайын атқылайды. Көптеген вулкандар мұхит түбінде орналасқандықтан, олардың атқылауын адамдар байқамайды.
- Вулканның ең көп шоғырланған аймағы — Тынық мұхитының отты белдеуі. Бұл аймақ Оңтүстік Америкадан Жапония мен Жаңа Зеландияға дейінгі жағалауларды қамтиды. Әлемдегі барлық вулкан атқылауларының шамамен 75 пайызы осы жерде болады.
- Жер бетіндегі ең биік белсенді вулкан — Чилидегі Охос-дель-Саладо. Оның биіктігі 6893 метрден асады. Тіпті қазір де оның кратерінде ыстық бұлақтар бар, бұл оның ішкі белсенділігінің әлі де сақталғанын көрсетеді.
- Ең белсенді вулкан — Гавай аралдарындағы Килауэа. 1983 жылдан бері үздіксіз атқылап келеді және жаңа лава қабаттары арқылы аралдың аумағын ұлғайтып отыр.
- Вулкан тек құрлықта ғана емес, теңіз түбінде де болады. Мұндай суасты вулкандары лава көтеріліп, су бетіне жеткен кезде жаңа аралдар түзеді.
- Исландия, Гавай және Жапония сияқты арал мемлекеттерінің өзі де ежелгі вулкандық белсенділіктің нәтижесінде пайда болған. Исландияда вулкандық жылу энергиясы үйлерді жылыту үшін пайдаланылады.
- Вулканның үш негізгі түрі бар — қалқан тәрізді, стратовулкан және күмбез тәрізді. Қалқан тәрізді вулкандардың беткейі жайпақ және олардың лавалары сұйық, мысалы Мауна-Лоа. Ал стратовулкандар жарылыспен атқылайды, оларға Везувий мен Фудзияма жатады.
- 79 жылы Везувийдің атқылауы Помпей және Геркуланум қалаларын күл мен лава астында қалдырды. Бұл апат соншалықты тез болғандықтан, тұрғындардың көбі қашып үлгермеді. Сол себепті археологтар ежелгі Рим өмірінің айғақтарын ерекше жақсы сақталған күйде тапқан.
- Кейбір вулкандар жарылыспен емес, баяу және тыныш атқылайды. Мұндай жағдайда лава жай ақырын ағып, сағатына бірнеше метр ғана жылжиды. Олар аса қауіпті емес, бірақ үлкен аумақты жауып тастай алады.
- Тарихтағы ең күшті атқылаулардың бірі — 1815 жылы Индонезиядағы Тамбора вулканының атқылауы. Бұл апат 70 мыңнан астам адамның өмірін қиды және күлдің күн сәулесін жапқанынан кейін «жазсыз жыл» деп аталған салқын кезең басталды.
- Вулкан атқылауы кезінде күл атмосфераға 50 шақырым биіктікке дейін көтеріледі. Ол бірнеше жыл бойы ауада қалып, климатқа әсер етіп, күннің батуын түрлі түстерге бояйды.
- Вулкандық күл өте құнарлы топырақ түзеді. Бірнеше жылдан кейін лава қатқан жерлерде өсімдіктер өсіп, ауыл шаруашылығына қолайлы алқаптар қалыптасады. Сол себепті адамдар вулкан маңында тұруды тәуекелге бара отырып таңдайды.
- Атқылау кезінде күл мен газ үйкелісінен найзағайлар пайда болады. Бұл құбылыс «вулкандық найзағай» деп аталады және ерекше көрініс береді.
- Кейбір вулкандар жүздеген немесе мыңдаған жыл бойы тыныш жатады. Мұндай вулкандар «ұйықтап жатқан» деп аталады, бірақ олар кез келген сәтте қайта ояна алады.
- Ал кейбір вулкандар біржола сөнген, яғни магмамен байланысын жоғалтқан. Уақыт өте келе олардың кратерлері бұзылып, орнына көлдер немесе аңғарлар түзіледі.
- Вулкан тек Жерде ғана емес, басқа планеталарда да бар. Марстағы Олимп тауы — Күн жүйесіндегі ең үлкен вулкан, биіктігі 27 шақырым, ол Эвересттен үш есе биік.
- Юпитердің серігі Ио — Күн жүйесіндегі ең белсенді аспан денелерінің бірі. Оның беті үздіксіз лавамен жабылып, қайта қалыптасып отырады.
- Кейбір вулкандар қауіпті газдар бөледі. Олардың ішінде көмірқышқыл газы, күкіртті сутек және күкірт ангидриді бар. Бұл газдар улы бұлттар түзеп, тыныс алуға қауіпті жағдай туғызуы мүмкін.
- Ғалымдар қазір вулкан атқылауын алдын ала болжауға қабілетті. Олар жер дірілі, температура мен қысымның өзгеруін бақылай отырып, халықты ертерек ескерте алады.
- Вулкандық белсенділік Жердің қалыптасуында маңызды рөл атқарған. Атмосфера мен құрлықтардың пайда болуына, мұхиттардың түзілуіне дәл осы процестер ықпал еткен.
- Вулканнан шыққан материалдар адамның өмірінде үлкен маңызға ие. Күкірт, обсидиан, пемза және базальт құрылыс пен өндірісте, тіпті косметикада қолданылады.
- Геотермалдық энергия вулкан белсенділігі жоғары елдерде кеңінен пайдаланылады. Исландия, Жаңа Зеландия және Италияда ол электр қуатын өндірудің экологиялық таза көзі болып саналады.
- Вулкандық күл авиация үшін де қауіпті. Ол ұшақ қозғалтқыштарын істен шығара алады, сондықтан ірі атқылаулардан кейін әуе кеңістігі кейде мыңдаған шақырымға дейін жабылады.
Вулкан — тек апат көзі емес, сонымен қатар өмір мен жаңарудың нышаны. Бұл табиғаттың ерекше күші Жердің тірі әрі үнемі өзгеріп отыратынын дәлелдейді. Вулкан туралы неймовир деректер біздің ғаламшардың қаншалықты күрделі және тамаша екенін көрсетеді.
