Құйын — табиғаттағы ең әсерлі әрі қауіпті құбылыстардың бірі. Ол өз күш-қуатымен таңғалдырып қана қоймай, алдын ала болжау қиын болатын ерекше сипатқа ие. Құйын құрылыстарды қиратып, ағаштарды тамырымен жұлып, ауыр заттарды ондаған шақырымға дейін алып кете алады. Бұл құбылыс көбіне АҚШ-пен байланыстырылғанымен, әлемнің әртүрлі бөліктерінде де кездеседі. Төменде осы табиғи құбылысқа қатысты сіз білмеген қызықты деректер ұсынылады.
- Құйын найзағай бұлттарынан пайда болып, жерге дейін созылатын жіңішке, тік бағытта айналмалы ауа ағыны түрінде көрінеді. Оның жоғарғы бөлігі бұлт ішінде, ал төменгісі жермен жанасады. Құйынның орташа диаметрі 100–200 метр шамасында болады, кейде ол бірнеше шақырымға дейін ұлғаюы мүмкін.
- Құйындар ең жиі кездесетін аймақ — АҚШ-тағы «Құйын аллеясы». Бұл аймақ Техас, Оклахома, Канзас және Небраска штаттарын қамтиды. Мұнда ауа райының жағдайы қуатты найзағай мен құйынның пайда болуына өте қолайлы.
- Құйынның орталығындағы желдің жылдамдығы сағатына 400 шақырымнан да асып кетуі мүмкін. Мұндай жылдамдық ғимараттар мен көліктерді қиратып, бетон құрылымдарды да жылжытуы ықтимал. Құйынның ішіне тартылған заттар ондаған шақырымға дейін ұшып кетуі мүмкін.
- 2011 жылы АҚШ-тың Джоплин қаласы арқылы өткен EF5 санатындағы құйын тарихтағы ең жойқын құйындардың бірі болды. Бұл апат 150-ден астам адамның өмірін жалмады және қалаға үлкен залал келтірді. Мұндай оқиғалар сирек кездеседі, бірақ аса қауіпті.
- Кейде бір құйын бірнеше шағын құйындардан тұрады. Мұндай түрі мульти-вихрьлі құйын деп аталады. Әрбір жеке вихрь ортақ айналымда болып, өз бетінше қозғала алады, бұл оның бағытын болжауды қиындатады.
- Құйындар тек құрлықта ғана емес, су үстінде де пайда болуы мүмкін. Мұндай су бетіндегі құйындар су құйыны деп аталады. Олар құрлықтағы құйындарға қарағанда әлсіз болғанымен, қайықтар мен жағалаудағы нысандарға қауіп төндіреді.
- Құйын көбінесе бірнеше минуттан жарты сағатқа дейін созылады. Ең ұзақ тіркелген құйын 1925 жылы АҚШ-тағы Үш штат құйыны кезінде болған және ол 3 сағаттан аса уақыт бойы 350 шақырым жол жүріп өткен. Бұл — құйын тарихындағы рекордтық көрсеткіш.
- Құйынның түсі оның бойына тартқан заттарға байланысты. Егер ол құрғақ жердің үстінен өтсе, шаңды, ашық түсті болады. Ал егер батпақты немесе су аймағының үстінен өтсе, түсі күңгірттене түседі.
- Құйынның күші EF (Enhanced Fujita) шкаласымен өлшенеді, ол EF0-ден EF5-ке дейінгі аралықты қамтиды. EF0 — әлсіз құйын, тек ағаштың бұтақтарын сындырып немесе шатырларды бүлдіруі мүмкін. Ал EF5 — ең қуаттысы, ол бүтін ғимараттарды жермен жексен етуі мүмкін.
- Құйынның қирату аумағы өте тар болуы мүмкін. Ені бірнеше ондаған метр ғана болса да, ол ұзын жол бойымен бүтін ауылдарды немесе қалаларды жарып өте алады. Бұл оның зардаптарын болжауды қиындатады.
- Қазіргі заманғы метеоқызметтер құйын пайда болуы мүмкін екенін алдын ала хабарлай алады. Ол үшін радарлар, спутниктер және жергілікті бақылау құрылғылары қолданылады. Хабарламалар бірнеше минут бұрын беріледі, бұл эвакуация үшін жеткілікті болуы мүмкін.
- Кейбір аймақтарда құйындар жиі болатыны соншалық, мектептерде арнайы жаттығулар өткізіледі. Балаларға қауіпсіз жерлерге — жертөлелерге немесе терезесіз ішкі бөлмелерге жасырыну үйретіледі. Мұндай дайындықтар төтенше жағдайда өмірді сақтап қалуға көмектеседі.
- Құйындар тек шаң мен қоқысты ғана емес, жануарларды, суды және тұрмыстық заттарды да ауаға көтере алады. Мысалы, тауықтар, көлік дөңгелектері немесе тіпті сейфтер бірнеше шақырым жерге дейін ұшып кеткен жағдайлар тіркелген. Бұл құйын ішіндегі жоғары көтерілу ағындарының күшін көрсетеді.
- Ғалымдар құйындарды зерттеу үшін арнайы зондтар, дрондар және шағын датчиктерді қолданады. Бұл құралдар температура, ылғалдылық, ауа қысымы және жел жылдамдығы сияқты мәліметтерді жинайды. Жиналған деректер құйынның болжамын жақсартуға мүмкіндік береді.
- Көптеген халықтардың аңыздарында құйын тылсым күштермен байланыстырылған. Бірі құйындарды құдайлардың ашуы десе, бірі зұлым рухтардың белгісі деп санаған. Қазіргі ғылым бұл құбылысты күрделі атмосфералық процесс ретінде түсіндіреді.
- Спутниктік суреттерде құйын бұлттан жерге дейін созылған жіңішке сызықтар ретінде көрінеді. Бірақ жерден қарағанда ол әлдеқайда қорқынышты әрі әсерлі көрінеді. Құйынның дыбысы жиі пойыздың немесе реактивті қозғалтқыштың үніне ұқсайды.
- Құйындар кейде тура сызық бойымен қозғалып, симметриялы пішінді сақтайды. Алайда көбіне олар бағытын жиі өзгертіп, күтпеген бұрылыстар жасайды. Бұл жағдай құтқару қызметтерінің жұмысын қиындатады.
- Құйындар көбіне түстен кейін пайда болады, себебі бұл кезде жер беті ең қатты қызған болады. Осы уақытта тік бағыттағы ауа ағындары күшейіп, құйын қалыптасуына себеп болады. Түнгі уақытта құйындар сирек кездеседі.
- Құйындар тек АҚШ-та ғана емес, Қазақстанда да тіркеліп тұрады. Олар әсіресе жаз мезгілінде және елдің оңтүстігінде жиі байқалады. Қазақстандағы құйындар аса жойқын болмаса да, кейде айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін.
Құйын — табиғаттың ең күшті және әсерлі құбылыстарының бірі. Бұл қызықты деректер оның қалай пайда болатынын және неге оны болжау қиын екенін түсінуге көмектеседі. Сіз бұған дейін құйындардың осыншалық әртүрлі әрі күрделі екендігін білмеген боларсыз. Мұндай құбылысты қауіпсіз қашықтықтан бақылау — әрі қорқынышты, әрі таңғаларлық әсер қалдырады.
