Торнадо – табиғаттың ең қауіпті және әсерлі құбылыстарының бірі, оның күші мен қиратушылық қабілеті таңғалдырады. Бұл құйындар кенеттен пайда болып, өз жолындағы барлық нәрсені жойып жібере алады. Кейбір аймақтарда олар жиі кездеседі, ал ғалымдар олардың табиғатын зерттеп, алдын ала болжауға тырысады. Алайда торнадо туралы сіз білмейтін көптеген қызықты деректер бар. Ендеше, бұл табиғи құбылыстың ерекшеліктері мен таңғаларлық қасиеттері туралы толығырақ білейік.
- Ең күшті торнадолардың жел жылдамдығы 500 км/сағаттан асады. Мұндай күш ғимараттарды ғана емес, көліктерді, пойыздарды, тіпті ауыр жүк көліктерін де аспанға көтере алады. Кейбір жағдайларда торнадо асфальтты жұлып алып, оны жүздеген метрге лақтырып жіберген.
- Торнадо жүрген ең ұзақ қашықтық 350 шақырымнан асқан. Бұл жағдай 1925 жылы АҚШ-та тіркелген, сол кезде торнадо үш штаттың аумағын басып өткен. Ол үлкен қиратуларға әкеліп, тарихтағы ең жойқын торнадолардың бірі болды.
- Торнадо тек құрлықта ғана емес, су бетінде де пайда болуы мүмкін. Су құйындары жылы сулардың үстінде қалыптасып, кейде қатты дауылдарға айналады. Кейбір жағдайларда олар жағалауға шығып, құрлықтағы торнадоға айналып, үлкен қирауларға себепші болады.
- АҚШ – әлемдегі ең көп торнадо болатын ел. Бұл елде жыл сайын мыңнан астам торнадо тіркеледі, әсіресе «Торнадо аллеясы» деп аталатын аймақта, оған Техас, Оклахома, Канзас және Небраска кіреді. Торнадо көбінесе көктем мен жаз айларында пайда болады.
- Торнадоның түсі оның ішінде қандай бөлшектер көтерілгеніне байланысты өзгеруі мүмкін. Егер құйын шөлді жерлерде жүрсе, ол қоңыр немесе сары түске ие болады, ал су үстінде пайда болса – ақшыл түсті болады. Кейбір торнадолар күн батқан кезде қызыл немесе сарғыш түске еніп, ерекше көрініс береді.
- Торнадолардың ені әртүрлі болуы мүмкін. Кейбіреулері ені ондаған метр ғана болса, басқалары бірнеше шақырымға дейін жетеді. Тарихтағы ең үлкен торнадоның диаметрі 4 шақырымнан асқан.
- Ғалымдар заманауи технологиялардың арқасында торнадоны жақсырақ зерттеп жатса да, оларды дәл болжау әлі де қиын. Торнадо бірнеше минут ішінде кенеттен пайда болуы мүмкін, бұл оларды ең қауіпті метеорологиялық құбылыстардың біріне айналдырады. Кейбір торнадолар бірнеше минут ішінде жойылып кетсе, басқалары сағаттап жалғасады.
- Кейбір аймақтарда торнадо өте сирек кездеседі немесе мүлде болмайды. Мысалы, Антарктидада торнадо ешқашан болмайды, өйткені ауа температурасы өте төмен. Еуропаның кейбір елдерінде де торнадо өте сирек кездеседі, бірақ әлсіз құйындар кейде пайда болуы мүмкін.
- Тарихтағы ең биік торнадо 20 шақырым биіктікке дейін көтерілген. Ол стратосфераға жетіп, ерекше құбылыс ретінде тіркелген. Мұндай биіктікке жеткен құйын тіпті ғарыштан да байқалған.
- Торнадо өте күшті вакуумдық әсер тудыруы мүмкін, ол айналасындағы заттарды ортасына тартып алады. Осы себепті кейде адамдар немесе жануарлар бірнеше шақырымға дейін ұшып кетіп, тірі қалған жағдайлар болған. Сондай-ақ торнадо өткен соң үйлердің төбесінде көліктер, ағаш басында қайықтар табылған оқиғалар тіркелген.
- Көптеген мәдениеттерде торнадо құдайлардың қаһары немесе тылсым күштердің белгісі ретінде қабылданған. Солтүстік Американың байырғы халықтары бұл құйындарды жел рухтарының ісі деп санаған. Орта ғасырлардағы Еуропада кейбіреулер торнадоны сиқыршылық немесе шайтанның әрекеті деп есептеген.
- Тарихтағы ең қауіпті торнадо 1989 жылы Бангладеште болған. Ол 1300-ден астам адамның өмірін қиды және мыңдаған үйді жойып жіберді. Бұл оқиға торнадо тек АҚШ-та ғана емес, басқа да аймақтарда өте қауіпті болуы мүмкін екенін дәлелдеді.
- Кейбір торнадолар Мексика шығанағында теңіз суынан тұратын құйындарға айналады. Мұндай су құйындары кәдімгі торнадолар сияқты күшті болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда олар судан балықтарды көтеріп, «балық жаңбырын» жаудырған оқиғалар тіркелген.
- Торнадо жиі найзағайлы дауылдармен, бұршақпен және найзағаймен бірге жүреді. Көптеген жағдайларда торнадо пайда болар алдында аспан жасыл түске боялады, бұл алдағы қауіптің белгісі болып табылады. Бұл құбылыс найзағайлы бұлттардың жарықты ерекше сындыруымен байланысты.
- Торнадо жиі кездесетін аймақтарда үйлер арнайы жерасты баспаналарымен салынады. Бұл адамдарға қатты дауыл кезінде аман қалуға мүмкіндік береді. Мұндай қорғаныс орындары АҚШ-тағы көптеген жойқын торнадолардан кейін кеңінен таралған.
Торнадо – табиғаттың ең құпия әрі қауіпті құбылыстарының бірі, ол адамдарға үрей мен таңданыс сезімін қатар сыйлайды. Олар ландшафттарды өзгертіп, заттарды қашықтыққа алып кетіп, тіпті ауа райына әсер ете алады. Ғалымдар бұл күшті дауылдарды зерттеуді жалғастырып, олардың пайда болуын дәлірек болжаудың жолдарын іздестіруде. Торнадо – табиғаттың таңғажайып әрі орасан зор күшінің айқын мысалы.
