Найзағай – адамдардың ежелден бері таңданысын, қорқынышын және қызығушылығын тудырып келе жатқан құбылыс. Бұл табиғи көрініс найзағай жарқылы, күн күркірі, кейде нөсер жаңбыр мен бұршақпен қатар жүреді. Жер шарының түрлі аймақтарында найзағай жиі болып тұратын жағдай болғанымен, оның табиғатында сіз білмеуі мүмкін көптеген таңғаларлық және қызықты жайттар бар. Найзағайдың ерекшеліктерін зерттеу метеорология мен қауіпсіздік салаларында маңызды рөл атқарады. Төменде келтірілген деректер найзағай туралы көзқарасыңызды өзгертуі мүмкін.
- Найзағай жылы ауа жоғары көтеріліп, салқындап, бұлтқа айналған кезде пайда болады. Осы көтерілу барысында су тамшылары бір-бірімен үйкелісіп, электр заряды түзіледі. Зарядтар арасындағы кернеу шегі асқанда найзағай жарқылы болады. Бұлт ішінде осындай күрделі үдерістер найзағайдың туындауына әкеледі.
- Ең көп найзағай тропикалық аймақтарда тіркеледі, әсіресе Амазонка алқабында және Африкада. Мысалы, Венесуэлада орналасқан Маракайбо көлінің маңында жылына 250-ден астам найзағайлы күн болады. Бұл құбылыс Кататумбо найзағайы деп аталып кеткен. Бұл жер – жер бетіндегі ең найзағайлы аймақтардың бірі.
- Найзағай жарқылы ауа температурасын шамамен 30 000 градус Цельсийге дейін қыздырады, бұл Күн бетінің температурасынан бірнеше есе жоғары. Дәл осы жылу ауаның күрт ұлғаюына себеп болып, соның нәтижесінде күн күркіреуі естіледі. Найзағай жарығы бізге дыбыстан бұрын жететіндіктен, алдымен жарқылды көреміз де, кейін ғана күннің күркіреуін естиміз.
- Шар тәріздес найзағай деген сирек кездесетін ерекше құбылыс бар, оның нақты ғылыми түсіндірмесі әлі табылған жоқ. Бұл жарқыраған шар ауада қалықтап жүріп немесе ашық терезеден үйге кіруі мүмкін. Ол біраз уақыттан кейін ғайып болады немесе жарылып кетеді. Мұндай құбылыстар өте сирек әрі аз зерттелген.
- Жер бетінде әрбір секунд сайын 100-ден астам найзағай жарқылы болады. Бұл тәулігіне 8 миллионнан астам найзағай дегенді білдіреді. Көптеген найзағай мұхиттар мен шалғай аймақтарда болғандықтан, адамдар оны байқамай жатады.
- Адам найзағай соғуын тірі қалуы мүмкін, бірақ бұл өте қауіпті және ауыр жарақатқа алып келеді. Зақым денеге тікелей емес, жер арқылы немесе тері үстімен өткен электр тогынан болады. Тарихта бір адам өмірінде бірнеше рет найзағай соққан жағдайлар тіркелген.
- Найзағай бұлттары «құрылымдық-жауынгер бұлттар» деп аталады және олардың биіктігі 20 шақырымға дейін жетеді. Бұл бұлттар мұз, су және бу қабаттарынан тұрады. Олар әдетте аспанда өсіп жатқан алып мұнараларға ұқсайды.
- Кейбір әуе компаниялары найзағай бұлттарын айналып өтеді, себебі электрлік разрядтар ұшақтың құралдарын істен шығаруы мүмкін. Дегенмен, заманауи ұшақтар найзағайдан қорғайтын арнайы жүйелермен жабдықталған. Жұмыс істеп тұрған техникалық құрылғылар жағдайында найзағай соғуы ұшаққа қатты зиян тигізбейді.
- Орта ғасырларда найзағай Құдайдың қаһары немесе жазасы ретінде қабылданған. Адамдар найзағайдан қатты қорқып, найзағай тартатын рөл атқарған ұзын мұнаралы шіркеулер салған. Ал нақты найзағай тартқыштар тек XVIII ғасырда пайда болды.
- Найзағай табиғатын алғаш зерттеген адам – Бенджамин Франклин. Ол ауаға ұшырылған батпырауық арқылы найзағайдың электрлік құбылыс екенін дәлелдеді. Бұл жаңалық найзағай тартқыштарды жасауға жол ашты.
- Найзағай бұлттарында тек найзағай жарқылы ғана емес, басқа да атмосфералық құбылыстар болады. Мысалы, спрайттар, эльфтер және көк түсті шұғылалар – бұлт үстіндегі ерекше жарықтар. Олар көбіне ұшақтан немесе ғарыштан түсірілген суреттерде байқалады.
- Найзағай әрқашан жаңбырмен бірге жүрмейді. Кейде «құрғақ найзағай» деп аталатын құбылыс болады, яғни найзағай бар, бірақ жаңбыр жоқ. Мұндай жағдайда ормандар мен далада өрт шығу қаупі артады.
- Кейбір жануарлар найзағайды алдын ала сезе алады. Мысалы, құстар бағыттарын өзгертеді, иттер мазасызданады, ал бақалар тығылады. Бұл құбылыс олардың атмосфералық қысым мен магнит өрісіне сезімталдығымен байланысты.
- Найзағай атмосферада озон түзілуіне себеп болады. Электрлік разрядтар озон молекулаларының пайда болуына әсер етеді, олар жоғары қабаттарда жиналады. Озон – ультракүлгін сәулелерден қорғайтын маңызды қабат.
- 2020 жылы Уругвайда тарихтағы ең ұзын найзағай жарқылы тіркелді. Оның ұзындығы 700 шақырымнан асып, бірнеше елдің үстінен өтті. Бұл рекордты Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым ресми түрде растады.
- Найзағай радиобайланыс пен спутниктік навигацияға әсер етуі мүмкін. Найзағай тудырған электромагниттік импульстар техниканың жұмысында ақау тудыруы ықтимал. Сондықтан инженерлер маңызды құрылғыларды жобалағанда найзағай белсенділігін ескеріп отырады.
- Көптеген халықтарда найзағай белгілі бір құдайлармен байланыстырылады. Мысалы, ежелгі грек мифологиясында Зевс найзағайды басқарады, скандинав мифтерінде Тор найзағай құдайы болса, славяндарда Перун – найзағай мен соғыс құдайы. Найзағайдың осындай символдық мәні кей халықтарда қазіргі күнге дейін сақталған.
Бұл найзағай туралы қызықты деректер оның табиғатын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Олар найзағайдың тек жай жарық немесе дауыс емес, күрделі ғылыми және тарихи маңызы бар құбылыс екенін көрсетеді. Ғалымдар әлі де найзағайға байланысты көптеген сырларды зерттеуде, ал болашақта бұл салада жаңа жаңалықтар ашылары анық. Егер осы ерекше фактілер сізді таңғалдырса, келесі жолы найзағайды қорқынышпен емес, қызығушылықпен қабылдауыңыз мүмкін.
