Жұлдыздар жаууы – ежелден бері адам баласын таңғалдырған ерекше құбылыс. Аспанда жылт етіп жоғалған жарық жолағын көріп, көпшілік тілегін айтып үлгеруге тырысады. Бұл көрініс романтикалық әрі сиқырлы болып көрінгенімен, оның астарында нақты ғылыми негіз жатыр. Бұл мақалада сіз жұлдыз жаууы туралы бұрын естімеген танымдық әрі қызықты деректермен танысасыз. Мүмкін, осы мәліметтер сізді түнгі аспанға жаңа көзқараспен қарауға шабыттандырар.
- Жұлдыздар жаууы шын мәнінде жұлдыздарға еш қатысы жоқ. Аспанда жарқ етіп кететін жарық жолағы – Жер атмосферасына енген шағын ғана ғарыштық шаң-тозаң немесе тас түйіршігінің жанып кетуі. Көп жағдайда бұл бөлшектер құм түйіріндей ғана болады.
- Бұл құбылыстың ғылыми атауы – метеор. Егер метеор толық жанып кетпей Жер бетіне жетсе, ол метеорит деп аталады. Атмосфераға енбеген дене метеороид деп саналады.
- Жұлдыздар жаууы Жер өзінің орбитасында кометаның ізінен қалған шаң-тозаң бұлтын кесіп өткен кезде пайда болады. Сол бөлшектер атмосфераға үлкен жылдамдықпен еніп, жанып кетеді. Жыл сайын қайталанатын метеор ағындары дәл осындай жолмен қалыптасады.
- Белгілі метеор ағындарының атаулары олардың радианты (яғни метеорлар шығатын нүкте) орналасқан шоқжұлдыздардың атымен аталады. Мысалы, Персеидтер – Персей шоқжұлдызына, ал Геминидтер – Егіздер шоқжұлдызына байланысты аталған. Бұл астрономдарға аспанды бақылауды жеңілдетеді.
- Метеор ағындары бірнеше күннен бірнеше аптаға дейін созылуы мүмкін, бірақ олардың ең белсенді кезеңі бір-екі түнге ғана созылады. Осы уақытта бір сағатта ондаған немесе жүзге жуық метеор көруге болады. Қала шамдарынан алыс, қараңғы жерде бақылау – ең қолайлы тәсіл.
- Тамыз айында көрінетін Персеидтер – ең жарқын әрі танымал жұлдыз ағындарының бірі. Шарықтау кезінде сағатына 100-ге жуық метеор көруге болады. Бұл құбылыс Жердің Свифт-Туттл кометасының шаң ізінен өтуінен туындайды.
- Қыста байқалатын Геминид метеор ағыны кейде Персеидтерден де әсерлі болады. Оның ерекшелігі – бұл метеор ағыны кометадан емес, Фаэтон астероидынан тарайды. Аязды ауа райына қарамастан, оларды ашық аспанда тамашалауға болады.
- Метеорлар өте жоғары жылдамдықпен қозғалады – секундына 40-70 километрге дейін жетеді. Осы жылдамдықтың арқасында олар атмосферада лезде жанып кетеді. Аспандағы жарқ еткен жарық дәл осы жану процесінен пайда болады.
- Кейбір метеорлар артынан бірнеше секунд бойы қалқып тұратын жарық ізін қалдырады. Мұндай із ионизациялық із деп аталады. Оның түсі метеор құрамына байланысты жасыл, көк немесе қызғылт сары болып көрінуі мүмкін.
- Ерекше жарқын және кейде дыбыс шығаратын метеорлар болид деп аталады. Мұндай болидтер кейде күндіз де көрінуі мүмкін. Сирек жағдайда олар әуеде жарылып кетеді, мысалы, 2013 жылғы Челябі оқиғасындағыдай.
- Ежелгі заманда жұлдыздар жаууын болашақтағы маңызды оқиғалардың белгісі деп санаған. Көптеген мәдениеттерде олар ұлы адамдардың дүниеге келуімен немесе өлімімен байланысты болды. Қазіргі ғылым бұл нанымдарды жоққа шығарғанымен, жұлдыздар жаууы әлі де адамдардың қиялын оятады.
- Кейбір халық сенімдерінде жұлдыз құлап жатқан кезде тілек тілесе, ол міндетті түрде орындалады делінеді. Бұл дәстүр күні бүгінге дейін сақталған. Астрономиялық негізі болмаса да, бұл адамдар арасындағы жағымды сенім болып қала береді.
- Жұлдыздар жаууын бақылау – телескопсыз астрономиямен айналысудың ең қарапайым жолы. Қараңғы, ашық аспан мен сабырлылық – осы үшеуі жеткілікті. Кейде бір минут ішінде бірнеше метеорды көруге болады.
- Астрономдар метеорларды анықтау үшін радарлық жүйелерді пайдаланады. Бұл жүйелер көзге көрінбейтін ұсақ бөлшектерді де тіркей алады. Бұл тәсіл метеор ағындарының құрамы мен шығу тегін зерттеуге мүмкіндік береді.
- Жұлдыздар жаууы тек Жерде ғана емес, басқа планеталарда да байқалады. Мысалы, Марс атмосферасында да метеорлық құбылыстар тіркелген. Бұл метеор ағындарының бүкіл Күн жүйесіне тән құбылыс екенін дәлелдейді.
- Кейбір метеорлар толық жанып үлгермей, Жерге метеорит ретінде түседі. Олар Күн жүйесінің ежелгі құрылымдары туралы ақпарат бере алады. Метеориттерді зерттеу ғаламның даму тарихын тереңірек түсінуге жол ашады.
- Метеориттер мұздықтарда, шөлдерде, тіпті үйлердің шатырларынан да табылып жатады. Олардың көлемі кішкентай тастан бастап, футбол добындай іріге дейін болуы мүмкін. Ерекше метеориттер кейде аукциондарда жүздеген мың долларға сатылады.
- Кейбір метеорлар жасанды шығу тегіне ие. Мысалы, ғарыш аппараттары мен спутниктер өз қызметін аяқтаған соң атмосфераға кіріп, жанып кетеді – бұл да жұлдыз жаууына ұқсайды. Мұндай құбылыстар заманауи ғарыштық қызметтің жиі кездесетін салдарына айналуда.
- Жұлдыздар жаууын түннің екінші жартысында бақылау тиімдірек, себебі радиант аспан биігінде болады. Осы уақытта Жер метеор ағынына қарсы қозғалады, сондықтан бөлшектер атмосфераға көбірек енеді. Ай сәулесі жоқ, ашық түндер – ең қолайлы уақыт.
- Жұлдыз ағындары жыл сайын бірдей уақытта қайталанатындықтан, оларды алдын ала жоспарлауға болады. Персеидтер – тамыздың ортасында, ал Квадрантидтер – қаңтардың басында байқалады. Астрономиялық күнтізбелерде бұл күндер мен уақыттар нақты көрсетілген.
Жұлдыздар жаууы – адамның таңданысын тудыратын табиғаттағы ең ғажайып құбылыстардың бірі. Бұл қызықты деректер аспаннан құлаған жарықтың артында жатқан ғылымды таныстыра отырып, құбылыстың сұлулығын арттыра түседі. Жұлдыздар жауын бақылау тек көрумен шектелмейді – ол адамның өз орнын ғаламда сезінуіне себеп болады. Бәлкім, дәл осындай сәттер ғылымға деген шынайы қызығушылықты оятады.
