Сократ — философия тарихындағы ең жұмбақ әрі ең ықпалды тұлғалардың бірі. Оның өмірі мен ілімі Ежелгі Грек мәдениетінде терең із қалдырды және бүкіл Еуропа философиясының дамуына негіз болды. Сократтың өзі ешбір жазбаша еңбек қалдырмағанымен, оның идеялары мен ойлары шәкірттері, әсіресе Платон арқылы бүгінгі күнге дейін жеткен. Бұл мақалада сіз Сократтың өмірі, көзқарастары мен тағдыры туралы сіз білмеуі мүмкін болған таңғажайып әрі қызықты мәліметтермен таныса аласыз.
- Сократ артында жазбаша мұра қалдырмаған, сондықтан біз ол туралы бар мәліметті шәкірттері Платон мен Ксенофонт жазбаларынан аламыз. Бұл дереккөздер оны түрліше сипаттайды, сол себепті оның шынайы көзқарастарын нақты анықтау қиын. Платонның еңбектерінде Сократ жиі басты кейіпкер ретінде философиялық диалогтарда бейнеленеді.
- Ол шамамен б.з.д. 470 жылы Афина қаласында тас қалаушы мен акушер әйелдің отбасында дүниеге келген. Әкесі Софрониск қолөнерші, ал анасы Фенарета бала босандыратын әйел болған, бұл кейін оның философиялық әдісіне метафоралық мән берді. Қарапайым отбасынан шыққанымен, Сократ Афинаның ең әйгілі азаматтарының біріне айналды.
- Сократ әскер қатарында болып, бірнеше шайқастарға қатысып, батылдығымен танылған. Ол Потидея, Делий және Амфиполь шайқастарында ерекше көзге түскен. Оның төзімділігі мен физикалық қиындықтарға немқұрайдылығы туралы аңыздар тараған.
- Ол өзін данагөй санамаған, тек өзінің ештеңе білмейтінін білетін адам ретінде қарастырған. Бұл көзқарас философиялық ізденістің алғашқы қадамы ретінде қарастырылып, кейін «Мен ештеңе білмеймін» қағидатына айналды. Сократ осы тәсіл арқылы ақиқатты сұрақ қою арқылы табуға тырысқан.
- Сократ сұрақ қою арқылы шындықты анықтауға негізделген диалог әдісін жасап шығарды. Бұл әдіс «сократтық әдіс» деп аталып, қазіргі педагогика мен психологияда қолданылады. Ол ақиқат әр адамның жанында бар деп сенген және философ сол ақиқатты ашуға көмектеседі деген ойды ұстанған.
- Оның өмір салты өте қарапайым болған: ол жалаңаяқ жүрген, тұрақты баспанасы болмаған, байлықты көздеген емес және саяси мансаптан алшақ жүрген. Көбінесе оны афиндік базарда (агора) кездестіруге болатын, онда ол түрлі адамдармен философиялық әңгіме жүргізетін. Сократ үшін мораль және өмірдің мәні жайлы әңгімелер кез келген адаммен маңызға ие болған.
- Сократтың дәстүрлі құндылықтарды, құдайларды сынға алуы мен жастарға ықпалы билік тарапынан қысымға себеп болды. Б.з.д. 399 жылы ол жастарды бұзды және мемлекеттік құдайларға сенбеді деген айыппен өлім жазасына кесілді. Оны өлтіру үшін уытты өсімдіктің (цикута) тұнбасын ішкізді.
- Ол Афинадан кетіп қалса немесе кінәсін мойындаса, өлім жазасынан құтыла алар еді, бірақ бұған келіспеді. Сократ азамат заңдарына мойынсұну қажет деп есептеді, тіпті олар әділетсіз болса да. Оның өлімі ақиқатқа адалдық пен моральдық тұрақтылықтың символына айналды.
- Сократ шәкірттеріне білім бергенімен, өзін ешқашан ұстаз деп атамаған және білім үшін ақы алмаған. Ол өзінде білім жоқ, тек басқаларға оның ішкі жанынан ақиқатты табуға көмектесемін деген. Бұл ұстаным кейінгі философиялық мектептердің негізіне айналды.
- Платон Сократты өз диалогтарының басты кейіпкеріне айналдырған, және дәл осы арқылы Сократ Батыс философиясында аса ықпалды тұлғаға айналды. «Сократтың қорғауы» атты диалогында Платон соттағы соңғы сөзін сипаттайды. Бұл еңбекте Сократ әділет жолында құрбан болған қаһарман ретінде бейнеленеді.
- Сократтың әдістерімен келіспеген философтардың өзі оның шыншылдығы мен логикалық ойлау қабілетін жоғары бағалаған. Аристотель оның натурфилософиядан этикаға бет бұрған алғашқы философ екенін айтқан. Оның арқасында философия адамның ішкі әлеміне үңіле бастады.
- Жаңа дәуірде Сократ бейнесіне жазушылар, драматургтер, революционерлер және ғалымдар жиі жүгінді. Вольтер, Руссо, Толстой және тағы басқалар оны ақиқатты жақтаған моральдық қаһарман ретінде сипаттады. Оның идеялары бүгінгі күнге дейін құқық, философия және білім беру салаларында өзектілігін жоғалтқан жоқ.
- Сократты этикалық философияның негізін қалаушы деп есептейді, себебі ол ар-ождан, ішкі дауыс пен жеке жауапкершілік ұғымдарын енгізген. Ол өзінің «даймон» деп аталатын ішкі дауысқа сенетінін айтқан, бұл оған кейбір әрекеттерді жасамауға кеңес берген. Бұл мистикалық сенім оның ілімін ерекше әрі дара етеді.
- Қазіргі заман философтары Сократтың әдісін сыни ойлауды дамыту үшін ең тиімді тәсілдердің бірі деп есептейді. Бұл әдіс арқылы алдын ала қалыптасқан түсініктерге күмән келтіріп, тереңірек ой түюге болады. Ақпарат көп, бірақ шындық аз заманда Сократтың тәсілі аса құнды.
Бұл керемет әрі әсерлі мәліметтер Сократты философиялық батылдық пен моральдық беріктік белгісіне айналған тұлға ретінде сипаттайды. Оның өмір жолы ақиқат үшін күрестің оңай болмағанымен, әрдайым құнды екенін еске салады. Сократ тек сұрақ қойып қана қойған жоқ — ол әркімнің өз жанынан жауап іздеуіне жол ашты. Оның мұрасы бүгінгі күні де тереңірек ойлауға және адал өмір сүруге шабыттандырады.
