Мұхит астындағы жанартаулар адам көзіне көрінбесе де, Жердегі ең белсенді геологиялық құбылыстардың бірі болып саналады. Олар мұхит түбінің бедерін өзгертіп, жаңа аралдар түзеді және жаһандық экожүйелерге айтарлықтай әсер етеді. Бұл құбылыстар көзге көрінбегенімен, табиғатта таңғажайып процестерді тудырады және ғылым әлі толық түсініп үлгермеген құбылыстарды зерттеуге жол ашады. Геологтар да, биологтар да бұл табиғи құрылымдарды зерттей отырып, Жер туралы білімімізді кеңейтіп келеді. Назарларыңызға сіз білмеуі мүмкін мұхит астындағы жанартаулар туралы қызықты әрі танымдық деректерді ұсынамыз.
- Жер бетіндегі барлық жанартаулардың 80 пайыздан астамы мұхит астында орналасқан және олардың көпшілігі мұхит ортасындағы жоталар бойында шоғырланған. Бұл жанартаулар мыңдаған шақырымға созылатын алып тізбектер түзеді. Олар жаңа мұхиттық қабықтарды қалыптастырып, мұхит түбінің құрылымын үнемі жаңартып отырады. Бұл Жердің геологиялық эволюциясындағы негізгі процестердің бірі.
- Мұхит астындағы жанартаулардың атқылауы көбінесе дыбыссыз және көзге көрінбейтін түрде жүреді. Тереңнен шыққан лава су ішінде тез суып, ерекше формадағы жастық тастарын түзеді. Олар дөңгелек пішінді болып келеді және мұхит түбінің үлкен аумақтарын жабады. Бұл құрылымдар таңғажайып суасты ландшафттарын қалыптастырады.
- Кейбір суасты жанартаулары соншалық биік болады, олардың шыңдары бірте-бірте теңіз бетіне жетіп, жаңа аралдарды түзеді. Соның бір мысалы — 1963 жылы Исландия маңында пайда болған Суртсей аралы. Ғалымдар осы аралдың пайда болу сәтінен бастап оның табиғи дамуын зерттеп келеді. Бұл нақты уақыттағы сирек кездесетін табиғи зертхананың бір түрі.
- Суасты жанартаулардың белсенді аймақтарында гидротермалды көздер жиі пайда болады, оларды қара шылымшылар деп те атайды. Бұл көздер жердің терең қабаттарынан минералдарға бай ыстық суды шығарады. Мұндай жерлерде күн сәулесінсіз тіршілік ете алатын ерекше организмдер өмір сүреді. Бұл тіршіліктің ең экстремалды түрлерінің бірі.
- Суасты жанартаулары кейде күшті жер сілкіністері мен цунамиді тудыруы мүмкін. Атқылау кезінде олар үлкен көлемдегі суды ығыстырып немесе мұхит түбінің бір бөлігін опырып жібереді. Мұндай жағдайлар жағалау аймақтары үшін өте қауіпті болуы мүмкін. Сондықтан суасты жанартауларын бақылау табиғи апаттардың алдын алуда маңызды рөл атқарады.
- Атқылау кезінде кейбір жанартаулар газ бөліп шығарады, бұл судың бетінде көбік пен көпіршіктер тудырады. Мұндай құбылыстарды кейде балықшылар немесе теңізшілер байқап жатады, бірақ оның себебін бірден түсінбеуі мүмкін. Мұндай белгілер жанартаудың белсенділігі артқанын көрсетуі ықтимал. Осындай сигналдар спутниктік және суасты құралдармен бақыланады.
- Көптеген суасты жанартаулар биік суасты тауларын немесе сейсмогендік жоталарды құрайды. Олардың биіктігі мұхит түбінен бірнеше шақырымға дейін жетуі мүмкін. Көптеген таулардың шыңдары жалпақ, себебі олар бір кездері арал болған, кейін теңіз деңгейінен төмен түсіп кеткен. Мұндай құрылымдар гаяс немесе үстел тәрізді таулар деп аталады.
- Суасты жанартаулар жаңа минералдар мен металдардың, соның ішінде мыс, мырыш және темірдің кен орындарының қалыптасуына ықпал етеді. Жер асты термалды суларымен бірге шыққан ыстық сұйықтықтар металдарды мұхит түбіне шөгінді ретінде қалдырады. Болашақта бұл кен орындары өнеркәсіптік мақсатта игерілуі мүмкін. Алайда бұл теңіз экожүйелеріне қауіп төндіруі мүмкін деген алаңдаушылық бар.
- Суасты жанартау белсенділігі климатқа да әсер етуі мүмкін, мысалы көмірқышқыл газы мен басқа парниктік газдарды шығару арқылы. Дегенмен үлкен тереңдікте бұл газдар атмосфераға көбіне жетпей қалады. Бірақ жаппай атқылау кезінде газдар су бетіне дейін көтеріліп, ғаламдық климаттық процестерге ықпал етуі мүмкін. Бұл салада зерттеулер әлі де жалғасуда.
- Ең белсенді суасты жанартаулары субдукция аймақтарына жақын орналасқан, мұнда мұхиттық плиталар материктік плиталардың астына кіріп кетеді. Мұндай аймақтарда күшті атқылаулар болып, жанартаулар тізбегі түзіледі. Бұған Тонга аралдары мен Алеут жотасы мысал бола алады. Бұл аймақтар геофизиктер үшін зерттеу нысаны болып табылады.
- Қазіргі таңда суасты жанартауларының көбі әлі толық зерттелмеген, себебі оларға жету өте қиын. Ғалымдар оларды батиметрия, гидролокация, автономды суасты аппараттары және спутниктер арқылы зерттейді. Әрбір жаңа экспедиция мұхит геологиясы туралы күтпеген жаңалықтар әкелуде. Көптеген зерттеушілер бұл процесті өзге планеталарды зерттеумен салыстырады.
- Мариан шұңқыры — мұхиттағы ең терең аймақ — сол жерде де суасты жанартаулары тіркелген. Мұндай тереңдіктегі жанартаулық белсенділік үлкен қысым жағдайындағы геологиялық процестерді зерттеуге мүмкіндік береді. Атқылау 10 километрден астам тереңдікте болғанда, ол ерекше назар аударады. Бұл зерттеулер өзге ғаламшарлардағы жағдайларды модельдеуге көмектеседі.
- Суасты жанартаулары кейде кальдера деп аталатын алып кратерлерді түзеді, олар жанартаудың төбесі опырылғанда пайда болады. Мұндай кальдералардың диаметрі ондаған шақырымға жетуі мүмкін. Олар ежелгі ірі атқылаулардың дәлелі болып саналады. Көптеген кальдералар әлі де белсенді.
- Кейбір ғалымдар Жердегі тіршілік дәл осы суасты гидротермалды көздердің маңында пайда болған деп есептейді. Бұл аймақтарда күн сәулесінсіз өмір сүре алатын микроорганизмдер мекендейді. Олардың ерекше құрылысы мен метаболизмі өзге планеталарда тіршілікті іздеуде модель ретінде қарастырылады. Бұл бағыт қазіргі астробиологияның маңызды саласына айналды.
- Кейбір суасты жанартаулары атқылау нәтижесінде жеңіл жанартау тастарын — пемзаларды түзеді, олар ұзақ уақыт бойы су бетінде қалқып жүреді. Мұндай тас аралдар кейде ондаған шаршы шақырым аумақты қамтиды. Олар спутниктерден анық көрінеді және кеме қозғалысына кедергі келтіруі мүмкін. Кейбір теңіз тіршіліктері оларды уақытша мекен ретінде пайдаланады.
Бұл таңғажайып деректер мұхит астындағы жанартаулардың Жер планетасындағы геологиялық және биологиялық маңызын анық көрсетеді. Олар біздің көзімізден тасада жатқанымен, өз әсерін бүкіл ғаламшарға тигізіп келеді. Бұл құбылыстарды зерттеу тек Жер туралы білімімізді емес, сонымен бірге тіршіліктің пайда болуына қатысты сұрақтарға жауап іздеуді де тереңдетеді. Осындай қызықты деректер планетамыздың жасырын қуаттарын жақсырақ түсінуге жол ашады.
