Сарышаян — ежелгі әрі жұмбақ тіршілік иелерінің бірі, ол көптеген адамдарда қорқыныш пен қызығушылық тудырады. Олар жер шарының шөлінен бастап тропикалық ормандарға дейінгі әртүрлі ортада тіршілік етіп, жоғары бейімделгіштікпен ерекшеленеді. Сарышаяндар эволюция барысында миллиондаған жылдар бойы өзгермей келе жатқан табиғат шеберлері саналады. Сіз бұл тіршілік иелері жайлы бұрын естімеген көптеген қызықты деректер бар екенін білмеуіңіз мүмкін. Бұл мақалада сарышаян туралы таңғаларлық әрі танымды деректер жинақталған.
- Сарышаяндар Жер бетінде 430 миллион жылдан астам уақыттан бері өмір сүріп келеді. Олар динозаврлардан бұрын пайда болған және сол кезден бері дене құрылымының негізгі сипаттарын сақтап қалған. Бұл оларды ең төзімді тірі жаратылыстардың біріне айналдырады.
- Дүниежүзінде 2500-ден астам сарышаян түрі белгілі, алайда олардың тек шамамен 25 түрінің уы адам үшін қауіпті. Көп жағдайда шағу ауырсыну, ісіну немесе уақытша жансыздануға ғана әкеледі. Алайда аллергиясы немесе жүрек дерті бар адамдар үшін бұл қауіпті болуы мүмкін.
- Сарышаяндарда суды жоғалтпау үшін өте берік экзоскелет (сыртқы қабық) бар. Осы қабаттың арқасында олар бірнеше ай бойы сусыз және аштықта өмір сүре алады. Қолайсыз жағдайда олар зат алмасу процесін баяулата алады.
- Олардың денесі екі негізгі бөліктен тұрады: бас-кеуде және құйрықты құрсақ, оның ұшында улы шаншары орналасқан. Бұл шаншау қорғану мен олжаны аулау үшін қолданылады. Кейбір сарышаяндар қарсыласына қарай у мөлшерін өзгертіп шанши алады.
- Сарышаяндар — түнгі жыртқыштар, олар жәндіктермен, өрмекшілермен және ұсақ омыртқалылармен қоректенеді. Олар жердің тербелісін және ауадағы қозғалысты арнайы түктермен сезіп, олжасын анықтайды. Бұл оларға көру қабілеті әлсіз болған жағдайда да жақсы бағыт алуға мүмкіндік береді.
- Сарышаяндардың көздері көп болғанымен, олармен жақсы көру мүмкін емес. Көбіне жарық пен қараңғыны ғана ажырата алады. Сондықтан олар көбіне тактильді және тербеліс сигналдарына сүйенеді.
- Барлық сарышаяндар ультракүлгін жарықта жарқырайды. Олардың сыртқы қабығы УФ сәулелеріне реакция беріп, көгілдір немесе жасыл реңкті жарық шашады. Биологтар бұл қасиетті жабайы табиғатта сарышаяндарды табу үшін пайдаланады.
- Сарышаянның аналығы жұмыртқа салмайды, оның орнына ұрпағын денесінің ішінде дамытады. Туғаннан кейін сарышаян балалары аналықтарының арқасына жабысып бірнеше күн өмір сүреді. Бұл жәндіктер арасында сирек кездесетін аналық қамқорлықтың мысалы.
- Сарышаян өмір бойы бірнеше рет түлейді, яғни ескі қабығын тастап жаңасын өсіреді. Түлдеу — ең қауіпті кезең, өйткені ол кезде сарышаянның денесі жұмсақ және қорғаныссыз болады. Көп жағдайда олар 5–6 рет түлегеннен кейін ғана ересекке айналады.
- Кейбір сарышаяндар ұрпақ жалғастыру үшін еркектің қатысуынсыз-ақ партеногенез арқылы көбейе алады. Мұндай жағдайда аналық дарақ жұптасусыз тіршілікке қабілетті ұрпақ дүниеге әкеледі. Бұл бейімделу жаңа мекендерді тез басып алуға мүмкіндік береді.
- Сарышаянның уы ферменттерден, ақуыздардан және нейротоксиндерден тұрады. Әрбір түрдің уының құрамы әртүрлі, ол кейде жансыздандырушы немесе ауруды басатын әсер бере алады. Қазіргі медицина бұл заттарды ауырсынуды басатын және иммундық ауруларға қарсы дәрілер дайындау үшін зерттеп жатыр.
- Кейбір ежелгі мәдениеттерде сарышаян қасиетті жануар деп саналған. Мысырда ол қорғаныс нышаны ретінде қаралып, Селкет құдайы сарышаян бейнесінде бейнеленген. Қытай мен Үндістанда ол күш пен сиқырмен байланысты болған.
- Сарышаяндар Антарктидадан басқа барлық құрлықта кездеседі. Олар шөл, тропикалық орман, тіпті тау бөктерлері сияқты алуан түрлі ортаға бейімделген. Ең көп түрлері жылы климатты аймақтарда кездеседі.
- Кейбір сарышаян түрлері айтарлықтай ірі болады. Мысалы, Африканың тропикалық ормандарында өмір сүретін император сарышаянының ұзындығы 20 сантиметрге жетеді. Қорқынышты көрінісіне қарамастан, оның уы аса қауіпті емес.
- Сарышаяндардың жаулары көп: құстар, кесірткелер, жыландар және үлкен өрмекшілер олармен қоректенеді. Бірақ олар берік дене құрылысы, уы және жоғары бейімделгіштігінің арқасында табиғаттағы ең табысты тіршілік иелерінің бірі болып саналады. Кейбір түрлері мұздату мен радиацияны да қысқа уақытқа төтеп бере алады.
Бұл керемет әрі қызықты деректер сарышаяндардың жай ғана қауіпті жәндік емес, күрделі, бейімделгіш және ерекше тіршілік иесі екенін дәлелдейді. Олар табиғаттың төзімділік пен жетілу тұрғысындағы шеберлігін көрсетеді. Сарышаяндар ғылым үшін де, мәдениет үшін де маңызды әрі құнды нысан болып қала береді. Олар туралы көбірек білсек, табиғаттың сан қырлылығына деген таңданысымыз арта түседі.
