Пульсарлар – Ғаламдағы ең құпия әрі дәлдігі жоғары аспан денелерінің бірі. Олар алғаш рет ашылған кезде астрономияда төңкеріс жасалып, кеңістік, уақыт және материяның табиғаты туралы жаңа түсініктер пайда болды. Бұл ғарыштық шамшырақтар қара құрдымдар, гравитациялық толқындар және Эйнштейннің салыстырмалық теориясын зерттеу үшін таптырмас құрал саналады. Төменде сіз бұрын білмеуі мүмкін пульсарлар туралы қызықты деректерді оқи аласыз, олар шексіз ғарыш әлеміне деген көзқарасыңызды кеңейтеді.
- Пульсарлар — жоғары жылдамдықпен айналатын және магниттік полюстерінен радиотолқын тарататын нейтрон жұлдыздар. Егер осы толқындар Жерге бағытталса, біз оларды импульс түрінде қабылдаймыз. Бұл сигналдар теңіз шамшырағы сияқты белгілі бір жиілікпен қайталанып отырады. Осындай ерекшелігіне байланысты олар пульсар деп аталған.
- Алғашқы пульсар 1967 жылы студент Джоселин Белл Бернелл радиотолқындарды зерттеу кезінде кездейсоқ анықтаған. Алғашында бұл сигналдарды жасанды, тіпті бөтен ғаламшарлықтардан келген деп ойлаған. Кейін олардың табиғи аспан денесінен шыққаны дәлелденді. Бұл жаңалық астрофизика үшін үлкен серпіліс болды.
- Пульсарлар алып жұлдыз жарылып, ядросы шектен тыс тығыз нейтронды денеге айналғанда пайда болады. Мұндай жұлдыздың диаметрі бар болғаны бірнеше ондаған километрді құрайды. Бірақ тығыздығы соншалық, бір шай қасық заты миллиардтаған тонна тартар еді. Олар — Ғаламдағы қара құрдымнан кейінгі ең тығыз объектілердің бірі.
- Кейбір пульсарлар бір секундта жүздеген рет айнала алады. Олар миллисекундты пульсарлар деп аталады және ең тұрақты аспан сағаттары ретінде белгілі. Олардың дәлдігі атомдық сағаттардан да жоғары болуы мүмкін. Осындай пульсарлар уақытты өлшеу және физиканың негізгі заңдарын тексеру үшін қолданылады.
- Пульсарлардың магнит өрісі Жермен салыстырғанда миллиондаған есе күшті болады. Бұл өріс радиотолқындарды белгілі бір бағытта таратады. Пульсар айналғанда магниттік ось айналу осімен сәйкес келмейтіндіктен, сигнал Жерге тек белгілі бір сәтте ғана жетеді. Соның арқасында біз оны импульс ретінде қабылдаймыз.
- Кейбір пульсарлар өзге жұлдыздармен немесе тіпті қара құрдымдармен қосарланған жүйе құрайды. Мұндай жүйелерде пульсар серік жұлдыздан зат тартып алып, айналу жылдамдығын өзгертуі мүмкін. Бұл құбылыс шеткі жағдайлардағы материя қозғалысын бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай жүйелер салыстырмалық теориясын тексеруге өте пайдалы.
- Пульсарлар Жерден мыңдаған немесе ондаған мың жарық жылы қашықтықта орналасуы мүмкін. Дегенмен олардың қуатты сигналдарын шағын радиотелескоптармен де тіркеуге болады. Олар Галактикада бағыт-бағдар беретін шамшырақ ретінде қолданылады. Астрономдар оларды жұлдызаралық навигацияда пайдаланады.
- Кейбір пульсарлар айналу жиілігін кенет өзгертіп, глитч деп аталатын құбылысты тудырады. Бұл олардың ішкі құрылымында күрделі процестер жүріп жатқанын білдіреді. Глитчтерді зерттеу нейтронды заттың физикалық қасиеттерін анықтауға көмектеседі. Бұл ядролық физика саласында маңызды жаңалықтарға жол ашады.
- Магнетарлар – ерекше түрдегі пульсарлар, оларда өте күшті магнит өрісі болады. Олар орасан зор қуат шығарып, кейде Жердің ионосферасына дейін әсер ететін жарылыстар тудырады. 2004 жылы осындай жарылыс спутниктер жұмысына уақытша кедергі келтірген. Магнетарлар — Ғаламдағы ең қуатты энергия көздерінің бірі.
- Кейбір пульсарлар тек радиодиапазонда емес, рентген немесе гамма-сәуле түрінде де энергия таратады. Бұл оларды әртүрлі спектрде зерттеуге мүмкіндік береді. Мұндай пульсарлар нейтрон жұлдыздарының дамуын жан-жақты түсінуге жол ашады. Олар жоғары энергиялы астрофизикада маңызды рөл атқарады.
- 2010 жылдары ғалымдар миллисекундты пульсарларды ғарыш аппараттарына арналған навигациялық шамшырақ ретінде пайдалануды ұсынды. Олардың тұрақты импульсі арқылы кеңістіктегі нақты координатты анықтауға болады. Бұл — жердегі GPS жүйесіне ұқсас, бірақ жұлдызаралық ауқымда. Мұндай әдіс болашақ ғарыш сапарларына жол ашуы мүмкін.
- Кейбір пульсарлар айналасындағы кеңістікте тұмандықтар түзеді. Белгілі мысал — Қабыршақ тұмандығы, ол бұрынғы жұлдыздың қалдығы және оның ортасында пульсар орналасқан. Бұл пульсар тұмандыққа жарық пен энергия таратып, оны пульсация тәрізді жарықтандырады. Мұндай құрылымдар энергия мен заттың өзара әрекетін зерттеу үшін маңызды.
- Бүгінгі таңда біздің Галактикамызда 3000-нан астам пульсар анықталған, бірақ олардың нақты саны әлдеқайда көп болуы мүмкін. Көптеген пульсарлар әлсіз сигналдары немесе сирек белсенділігі себебінен әлі ашылмаған. Жақын болашақта іске қосылатын жаңа телескоптар мыңдаған жаңа пульсар табуға мүмкіндік береді. Бұл жұлдыз эволюциясын тереңірек зерттеуге жол ашады.
Бұл таңғаларлық деректер пульсарлардың қаншалықты алуан түрлі және жұмбақ екенін көрсетеді. Олар жай ғана бақылау нысаны емес, сонымен қатар табиғаттың негізгі заңдарын тексеруге арналған құрал. Пульсарларды зерттеу арқылы біз Жерде қайта жасай алмайтын шеткі жағдайларды тануға мүмкіндік аламыз. Ғарыштағы бұл ерекше объектілер Ғалам туралы түсінігімізді кеңейтуді жалғастырып келеді.
