Планетарлық тұмандықтар – Әлемнің ең әдемі әрі жұмбақ құбылыстарының бірі. Олар көз тартар түстерімен, ерекше симметриялы пішіндерімен және ғылыми маңыздылығымен таңғалдырады. Атауына қарамастан, бұл нысандардың планеталарға еш қатысы жоқ, олар кейбір жұлдыздардың өмірінің соңғы кезеңінде пайда болады. Мұндай тұмандықтар арқылы ғалымдар жұлдыздардың қалай сөніп, ғарыштағы заттар айналымына қалай әсер ететінін түсінеді. Төменде сіз біле бермейтін планетарлық тұмандықтар туралы қызықты және таңғажайып деректер жинақталған.
- Планетарлық тұмандықтар Күн тәрізді жұлдыздардың соңғы кезеңінде пайда болады. Мұндай жұлдыз ішкі энергиясын таусқанда, сыртқы қабаттарын кеңістікке шашып жібереді. Артында қалған ыстық ядро ультракүлгін сәуле таратып, газ қабатын иондайды және жарқыратады.
- Планетарлық тұмандық деген атау телескоптардың алғашқы кезеңдерінде көрінген кескінге байланысты қойылған. Бұлар планеталар тәрізді дөңгелек нысандарға ұқсап көрінген. Кейін бұл құбылыстардың планеталарға еш қатысы жоқ екені анықталды.
- Орта есеппен бір планетарлық тұмандықтың көлемі бір жарық жылына жуық. Бұл дегеніміз жарық бір жағынан екінші жағына жету үшін бір жыл уақыт жұмсайды. Алайда массасы бастапқы жұлдыздың массасынан әлдеқайда аз болады.
- Мұндай тұмандықтардың өмірі ғарыштық өлшеммен салыстырғанда өте қысқа. Олар бірнеше он мың жыл ғана жарқырап тұрады. Осыдан кейін газ біртіндеп кеңістікке тарап, ядро ақ ергежейліге айналады.
- Кейбір тұмандықтар таңғажайып және симметриялы пішінге ие. Олардың ішінде сақина, көбелек, спираль немесе құмсағат пішіндері кездеседі. Бұл пішіндер жұлдыз желі, магнит өрісі немесе серік жұлдыздың әсерінен қалыптасады.
- Планетарлық тұмандықтар кеңістікке химиялық элементтерді шашу арқылы жаңа жұлдыздар мен планеталардың түзілуіне ықпал етеді. Олардың құрамында көміртек, оттек, азот және басқа да элементтер болады. Бұл элементтер кейін ғарыштағы тіршілік пен құрылымның негізіне айналады.
- Тұмандықтардың түсі олардың химиялық құрамына және иондану деңгейіне байланысты болады. Қызыл түс сутекті, жасыл – оттекті, көк – гелийді білдіруі мүмкін. Ғалымдар бұл түстерді арнайы сүзгілер арқылы зерттеп, өңдейді.
- Ең танымал тұмандықтардың бірі – Лира шоқжұлдызындағы Шеңбер тұмандығы (M57). Ол ортасы қара көзі бар жарқыраған сақина тәрізді көрінеді. Бұл тұмандық Жерден шамамен 2300 жарық жылы қашықтықта орналасқан.
- Тағы бір әсерлі мысал – Көбелек тұмандығы (NGC 6302), ол ашылған қанаттарды елестетеді. Оның орталық жұлдызының температурасы 200 000 градустан асады, бұл оны ең ыстық жұлдыздардың біріне айналдырады. Газ ағындары жоғары жылдамдықпен сыртқа атылып, ерекше лепестоктар құрайды.
- Әрбір планетарлық тұмандықтың ортасында ақ ергежейлі жұлдыз орналасады. Бұл өте тығыз жұлдыз қалдығы Күнмен салыстырмалы массаға ие болса да, оның көлемі Жер шамасында ғана. Болашақта Күн де осындай күйге өтеді.
- Көптеген тұмандықтарда күрделі және асимметриялы құрылым болады, бұл олардың қосжұлдызды жүйе екенін көрсетеді. Мұндай жүйелерде бір жұлдыз материяны жоғалтса, екіншісі бұл процесті бағыттап, пішінін өзгертеді. Соның нәтижесінде бай әрі динамикалық құрылымдар пайда болады.
- Планетарлық тұмандықтар кеңістікте секунд сайын ондаған километр жылдамдықпен ұлғая алады. Мың жыл ішінде олардың көлемі триллиондаған километрге дейін жетуі мүмкін. Мұндай өзгерістер ұзақ мерзімді бақылаулармен тіркеледі.
- Бұл тұмандықтар астрофизика үшін бірегей зертхана қызметін атқарады. Олар арқылы иондану, сәуле шығару, газ динамикасы мен жұлдыз эволюциясын зерттеуге болады. Сонымен қатар, олар Әлемнің даму теорияларын тексеруге көмектеседі.
- Құс жолы галактикасында 3000-нан астам планетарлық тұмандық тіркелген. Бірақ олардың нақты саны әлдеқайда көп болуы мүмкін, себебі кейбіреулері шаңмен жабылған немесе тым әлсіз. Оларды анықтау үшін қуатты телескоптар қажет.
- Кей тұмандықтарда бірнеше қабаттар байқалады, олар әртүрлі уақыт кезеңінде пайда болған. Сыртқы қабаттар ішкі қабаттарға қарағанда баяу және салқынырақ болады. Бұл зерттеушілерге жұлдыздың соңғы кезеңдерін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
- Кейбір тұмандықтар рентген сәулелерін шығара алады, әсіресе орталық бөліктерінде. Мұндай сәулелер арқылы өте жоғары температура мен қысым жағдайларын зерттеуге болады. Бұл үшін ғарыштағы телескоптар, мысалы, Chandra обсерваториясы пайдаланылады.
- Планетарлық тұмандықтардың атауы қазіргі ғылыми мағынамен сәйкес келмейді. Олар ешқашан планеталармен байланысқан емес, бұл – тарихи атаудың сақталып қалған мысалы. Қазіргі ғылым бұл құбылысты жұлдыз эволюциясының соңғы кезеңі ретінде сипаттайды.
Планетарлық тұмандықтар туралы бұл қызықты деректер жұлдыздардың соңғы тынысын бейнелейтін таңғажайып ғарыш көрінісін ашады. Олар жойылу арқылы жаңа өмірге жол ашып, ғаламдағы химиялық айналымға үлес қосады. Мұндай тұмандықтар бізге Әлемнің күрделілігі мен әсемдігін еске салады. Ғалымдар үшін де, ғарыш әуесқойлары үшін де бұл нысандар ерекше қызығушылық тудырады.
