Ньяса көлі, немесе Малави көлі — Африканың ең көрікті де ерекше табиғи байлықтарының бірі. Бұл көл өзінің мөлшерімен ғана емес, сонымен қатар су асты тіршілігінің байлығымен, тарихи маңызымен және мәдени рөлімен де танымал. Ол Африканың үшінші ірі көлі болып саналады және әлемдегі ең терең көлдердің қатарына кіреді. Табиғат пен адамның өзара үйлесімділігі көрініс тапқан бұл жер ғалымдарды, туристерді және табиғатты сүйетін адамдарды таң қалдырады. Назарларыңызға сіз білмеуі мүмкін Ньяса (Малави) көлі туралы таңғажайып әрі танымдық деректер ұсынылады.
- Ньяса көлі Африкадағы көлемі жағынан үшінші орында, ал әлем бойынша ең терең көлдердің бірі болып табылады. Оның ұзындығы 580 шақырымнан асады, ал ені шамамен 75 шақырымға дейін жетеді. Көл Малави, Мозамбик және Танзания мемлекеттерінің шекарасында орналасқан. Ол аймақ үшін маңызды географиялық және экономикалық нысан болып табылады.
- Көл Шығыс Африка жыра жотасының құрамына кіреді және тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде пайда болған. Кейбір жерлерінде тереңдігі 700 метрден асады, бұл оны Жер шарындағы ең терең көлдердің ондығына енгізеді. Геологтар көлді зерттеу арқылы жер қыртысының түзілу үрдістерін түсінуге тырысады. Бұл көл әлі де геологиялық тұрғыдан белсенді аймақта орналасқан.
- Ньяса — әлемдегі тұщы сулы көлдер ішіндегі ең көптүрлі балық мекендейтін су қоймасы. Мұнда 1000-нан астам балық түрі бар, олардың басым көпшілігі эндемиктер, яғни тек осы көлде ғана кездеседі. Әсіресе цихлид тұқымдас балықтар кеңінен таралған. Бұл көл ихтиологтар мен аквариум әуесқойлары үшін нағыз зерттеу орталығы саналады.
- Көлде тіршілік ететін цихлидтердің ерекше мінез-құлқы — олар ұрпағын ауыз қуысында қорғайды. Көптеген түрлер ікрегін және шабақтарын аналықтың ауыз қуысында сақтайды, бұл оларды жыртқыштардан қорғайды. Мұндай мінез-құлық жануарлар әлемінде өте сирек кездеседі. Бұл экологиялық бейімделудің жарқын мысалы.
- Ньяса көлінің суы ерекше мөлдір, кейде бірнеше метр тереңдіктегі түбін көруге болады. Мұндай жағдай көлді сүңгулер мен суасты суретке түсіру үшін өте қолайлы етеді. Құмды жағажайлар мен суасты жартастары туристерді қызықтырады. Көл жағалауларында демалыс орындары мен эко-туристік аймақтар дамып келеді.
- Жергілікті халық көлді ауызсу көзі ретінде ғана емес, тамақ пен табыс көзі ретінде де пайдаланады. Балық аулау — жағалау тұрғындарының негізгі кәсіптерінің бірі. Көлде ауланған кептірілген балық көршілес елдерге экспортталады. Бұл мыңдаған адам үшін тұрақты табыс көзі.
- Көлдің атауы елге байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Танзанияда оны Ньяса деп атайды, Малавиде — Малави көлі, ал Мозамбикте кейде Ньяндже деп те атайды. Бұл атаулар тарихи және саяси себептермен қалыптасқан. Көлдің атауы жайлы талқылаулар бүгінге дейін жалғасып келеді.
- 1984 жылы көлдің бір бөлігі ЮНЕСКО тізіміне енген Малави көлі ұлттық саябағына айналды. Бұл — тұщы су жануарларын қорғауға арналған әлемдегі алғашқы ұлттық саябақ. Мұнда балық аулауға шектеу қойылып, табиғи ортаны сақтау үшін арнайы бақылау жүргізіледі. Саябақ биологиялық әртүрлілікті сақтау үшін маңызды рөл атқарады.
- Көл жағалауы жергілікті халықтар үшін мәдени және рухани маңызға ие. Мұнда су рухтарына, ата-баба аруағына қатысты дәстүрлі рәсімдер мен мерекелер өткізіледі. Көптеген аңыздар мен наным-сенімдер бойынша көл — киелі орын. Су тазартып, жанды сергітеді деп есептеледі.
- Көлде ерекше паразиттік тіршілік формалары кездеседі, мысалы, кейбір балық түрлері жалған ікре түрінде аналықтың аузына түсіп, тіршілік етеді. Мұндай мінез-құлық тек санаулы түрлерге тән және ғалымдар тарапынан белсенді зерттеліп жатыр. Бұл көл экожүйесінің эволюциялық күрделілігін көрсетеді. Мұндай құбылыстар бейімделу үдерісін терең түсінуге көмектеседі.
- Көл экологиялық қауіп-қатерлерге де тап болып отыр. Су сапасының нашарлауы, шамадан тыс балық аулау және климаттың өзгеруі экожүйеге қатты әсер етеді. Кейбір түрлер жойылу қаупінде тұр. Халықаралық табиғат қорғау ұйымдары жергілікті билікпен бірігіп, көлді қорғау шараларын жүзеге асыруда.
- Ньяса — Үлкен Африка су жолының бір бөлігі. Көл арқылы аймақ елдері арасындағы ішкі сауда жүзеге асады. Жергілікті тұрғындар қайық, баржа және паром секілді көліктерді пайдаланады. Бұл аймақтық экономикалық ынтымақтастықты дамытуға көмектеседі.
- Көл түбін зерттеу арқылы ғалымдар ежелгі климаттық өзгерістер туралы маңызды мәліметтер жинайды. Түбіндегі шөгінділер мыңдаған жылдық ауа райы, жауын-шашын және геологиялық оқиғалар туралы ақпарат береді. Бұл деректер Африка ғана емес, бүкіл әлемнің климат тарихын түсінуге мүмкіндік береді. Ньяса — табиғи климат мұрағаты.
- Көл бүгінде ғалымдар, туристер, фотографтар мен еріктілер үшін маңызды орынға айналды. Мұнда халықаралық ғылыми жобалар, экологиялық науқандар мен білім беру бағдарламалары өткізіледі. Туристер жай ғана демалмай, қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына қатыса алады. Табиғат пен адам арасында үйлесімді байланыс орнатудың үлгісі ретінде Ньяса көлінің маңызы артып келеді.
Ньяса көлі — табиғат, мәдениет, тарих пен ғылым тоғысқан ерекше мекен. Оның тереңінде тек мыңдаған тіршілік иесі емес, Жер шарының ежелгі естеліктері де сақталған. Бұл қызықты деректер Ньясаның адамзат үшін қаншалықты құнды екенін айқын көрсетеді. Неғұрлым көп білген сайын, бұл көлдің сұлулығы мен мағынасы одан сайын таңғалдыруын тоқтатпайды.
