Кірпітер — көзге көрінбейтін, бірақ табиғатта маңызды рөл атқаратын ұсақ сүтқоректілер. Олар жер астында өмір сүреді, күрделі тоннельдер жүйесін жасап, ерекше анатомиялық және мінез-құлықтық бейімделулерімен таңғалдырады. Сырт келбеті көз тартпаса да, бұл тіршілік иелері ғалымдарды да, бағбандарды да таңғалдыруға қабілетті. Төменде келтірілген қызықты деректер арқылы сіз бұл жұмбақ жаратылыстың өміріне жаңа көзқараспен қарай аласыз.
- Кірпітер бір тәулікте 20 метрге дейін жер қаза алады. Олардың аяқтары қазуға бейімделген, бұлшық еттері өте мықты және сыртына қарай бұрылған, бұл топырақты итеруге көмектеседі. Осы қасиеттерінің арқасында олар әп-сәтте жер астына сүңги алады. Бір жылда бір кірпі бір шақырымнан астам ұзындықта жүріс жолдарын қазып шығуы мүмкін.
- Бұл жануарлардың көру қабілеті өте әлсіз, бірақ толықтай соқыр емес. Олар жарық пен қараңғыны ажырата алады, бұл жер астында бағыт-бағдар табуға көмектеседі. Негізгі сезім мүшелері — иіс сезу мен жанасу. Осылайша, олар қараңғыда да шебер бағыт алып жүре алады.
- Кірпітің тұмсығы өте сезімтал, ол топырақтағы ең ұсақ қозғалыстарды да анықтай алады. Кейбір түрлерінде, мысалы, жұлдызтұмсықты кірпіде, тұмсығының айналасында арнайы сезгіш өсінділер болады. Бұл оған жемтікті бірден табуға мүмкіндік береді. Олардың иіс сезуі кейбір ит тұқымдарынан да күшті.
- Кірпітер тамырмен қоректенетін жануар ретінде танылса да, негізінен жыртқыш болып есептеледі. Олар негізінен жауын құрттарын, дернәсілдерді, жәндіктерді және басқа омыртқасыздарды жейді. Өсімдіктерді жемейді, бірақ жер қаза отырып, кейде кездейсоқ зақым келтіреді. Осы себепті олар зиянкестер де, пайдалы көмекшілер де бола алады.
- Кірпітің зат алмасуы өте жылдам, сондықтан оларға үнемі азық қажет. Олар тәулігіне өз салмағына тең мөлшерде тамақ жей алады. Азықсыз олар бар болғаны 12 сағатқа ғана шыдай алады. Сол себепті олар қыс мезгілінде де белсенді өмір сүреді.
- Қыста кірпітер ұйқыға кетпейді, керісінше, қар мен тоң топырақтың астында жүріс жолдарын жалғастыра береді. Олар температура тұрақтырақ терең қабаттарға түседі. Сол жерлерде азық қорын, әсіресе сал еткен жауын құрттарын сақтайды. Олар құрттың жүйке түйіндерін зақымдап, оны тірі, бірақ қозғала алмайтын күйде қалдырады.
- Кірпітің денесін жабыған қысқа әрі жібектей жұмсақ жүнінің өсу бағыты жоқ. Мұндай жүн оларды тар тоннельдерде алға да, артқа да оңай қозғалуға мүмкіндік береді. Бұл құрылым сүтқоректілер арасында сирек кездеседі. Сонымен қатар, ол үйкелісті азайтуға көмектеседі.
- Кірпітің жүрегі белсенді кезде минутына 200 ретке дейін соғады. Бұл олардың қазу жұмысы кезінде энергияны жоғары деңгейде ұстауға көмектеседі. Демалыс кезінде жүрек соғысы екі есеге дейін баяулайды. Бұл энергияны үнемдеуге мүмкіндік береді.
- Олардың шынтақ буындары сыртқа қарай иілген, бұл топырақты тиімді басқаруға жағдай жасайды. Мұндай анатомиялық ерекшелік басқа ешбір сүтқоректіде кездеспейді. Осы бейімделудің арқасында олар күрделі жолдар жүйесін оңай жасайды. Алдыңғы аяқтары күрек тәрізді қызмет атқарады.
- Кейбір кірпі түрлері су астында қозғала алады. Олар бірнеше минутқа тыныс алуды тоқтатып, су астындағы жолдармен жүре алады. Мысалы, америкалық су кірпісі жақсы жүзеді және су қоймаларында жемтік аулайды. Бұл оны жартылай су жануары ететін сирек мысал етеді.
- Кірпітер аумақты жануарлар және әдетте жалғыз өмір сүреді. Егер олардың індеріне бөтен кірпі кірсе, қатты қақтығыс туындайды. Тек көбею маусымында олар жұптасуға ұмтылады. Сол кезде аталықтар аналықтарды іздеп үлкен қашықтықты жүріп өтеді.
- Кірпітің жер астындағы жолдары бірнеше деңгейден тұрады — жоғарғысы аң аулауға, төменгісі демалуға және ұя салуға арналған. Олар көбіне жапырақтар мен құрғақ шөптерден жұмсақ ұя жасайды. Осындай ұяларда аналықтар бала туып, өсіреді. Жақсы жағдайда бір мезгілде жетіге дейін бала туа алады.
- Көруі әлсіз болса да, кірпітің есту қабілеті өте жақсы дамыған. Олар жәндіктердің топырақтағы қозғалысынан туындаған дыбыстарды естиді. Осы арқылы жемтіктің нақты орнын анықтай алады. Құлақтары жүнмен жабылғандықтан, топырақ кіріп кетпейді.
- Жол жүйесі тек аң аулауға емес, ін ішін желдетуге де көмектеседі. Ауа жолдармен қозғалып, оттегінің алмасуын қамтамасыз етеді. Кейде кірпітер тігінен орналасқан арнайы шахталар жасайды. Бұл ауа айналымын жақсартып, тіршілікке қолайлы жағдай туғызады.
- Жер астында өте тиімді қозғалғанымен, кірпітер жер бетінде әлсіз келеді. Оларға түлкі, үкі, жылан сынды жыртқыштар қауіп төндіреді. Сондықтан олар жер үстіне өте сирек шығады. Тіпті тамақ іздегенде де жердің астында болуға тырысады.
- Әр елде кірпітер әртүрлі мағынаға ие. Мысалы, кейбір еуропалық мәдениеттерде олар өзгерістің нышаны деп саналады. Фольклорда олардың жер астындағы қозғалысты сезу қабілеті алдағыны болжаумен салыстырылады. Ал бағбандар оларды көбіне зиянкестерге жатқызады.
- Кірпітің 40-тан астам түрі бар, олардың кейбірі тіпті таулы аймақтарда тіршілік етеді. Мысалы, тибеттік кірпі 4000 метрден биік жерде өмір сүре алады. Оның ағзасы оттегі аз ортаға бейімделген. Бұл олардың табиғаттағы бейімделгіштігін тағы бір дәлелдейді.
Бұл таңғаларлық деректер кірпі сияқты көзге көрінбейтін тіршілік иелерінің өмірі қаншалықты күрделі әрі алуан түрлі екенін көрсетеді. Жер астындағы тіршілігі ерекше бейімделулерге толы, бұл оларға табиғатта өз орнын табуға көмектеседі. Олардың мінез-құлқы, анатомиясы және тіршілік тәсілі қарапайым оқырман үшін де аса қызық болуы мүмкін. Сіз бұл тіршілік иелерінің жер астындағы әлемі осынша ерекше екенін білмеуіңіз де мүмкін еді.
