Метеорлар ежелден бері адамзатты түнгі аспанда кенеттен пайда болатын жарқыраған жарығымен таңғалдырған. Бұл отты аспан қонақтары мифтер мен аңыздардың, қорқыныштар мен ғылыми жаңалықтардың бастамасына айналды. Бүгінде біз олардың табиғаты, шығу тегі және Жердің қалыптасуындағы рөлі туралы әлдеқайда көп білеміз. Бұл мақалада сіз бұрын білмеуі мүмкін қызықты деректер жиналды, олар метеорларға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
- Метеор — бұл метеороид Жер атмосферасына кіріп, ауа молекулаларымен үйкелістің әсерінен жанып жатқанда пайда болатын құбылыс. Оның жылдамдығы секундына 70 шақырымға дейін жетіп, денені бірнеше мың градусқа дейін қыздырады. Бұл құбылыс аспанда жарқыраған із қалдырады. Дәл осы жарық эффектісі метеор деп аталады.
- Метеороидтар шаң бөлшектерінен бастап ондаған метрге дейінгі алып тастарға дейін әртүрлі көлемде болады. Олардың көбі атмосферада жанып кетіп, жер бетіне жетпейді. Егер дене толық жанып үлгермей жерге құласа, ол метеорит деп аталады. Сондықтан метеор — метеороид пен метеорит арасындағы өткел.
- Жыл сайын Жерге шамамен 17 мың тонна ғарыштық шаң түседі. Бұл зат атмосферада жиналып, біртіндеп планетаның бетіне шөгеді. Біз оны тікелей байқамасақ та, ол климат пен атмосфералық процестерге әсер етеді. Мұндай шаңның негізгі көзі — кометалар.
- Ең танымал метеор ағыны — Персеидтер, ол жыл сайын тамыз айында көрінеді. Оның көзі — Жер орбитасын кесіп өтетін Свифт-Таттл кометасының бөлшектері. Шарықтау сәтінде бір сағат ішінде жүзден астам метеорды көруге болады. Ағын аты Персей шоқжұлдызынан алынған, дәл сол жерден метеорлар ұшып шығатындай көрінеді.
- Метеор жауыны Жердің ежелгі кометаның артында қалдырған шаң бұлтын кесіп өтуінің нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Кейбір ағымдар өте қарқынды болып, сағатына бірнеше мың метеор бере алады. Мұндай құбылыс метеорлы дауыл деп аталады. Тарихта Леонидтер секілді ағымдар аспанды от қарымен жауып тұрғандай әсер қалдырған.
- Өте жарық болып, дыбыспен қатар жүретін ірі метеорлар болид деп аталады. Олар бірнеше минут бойы көрінетін түтінді із қалдыруы мүмкін. Кейде болидтер ауада жарылып, соққы толқынын тудырады. 2013 жылғы Челябі метеоры — мұндай оқиғаның нақты мысалы.
- Челябі метеоры Жер атмосферасына шамамен 19 км/с жылдамдықпен еніп, 30 шақырым биіктікте жарылды. Жарылыстың қуаты шамамен 500 килотонна тротилге тең болды. Толқын бірнеше мың ғимараттың терезесін сындырды, 1500-ден астам адам жарақат алды. Бұл Тунгус апатынан кейінгі ең күшті метеорлық жарылыс болды.
- 1908 жылғы Тунгус апаты — метеорларға байланысты ең әйгілі құпиялардың бірі. Сібір ормандарында болған жарылыс 2000 шаршы шақырым орманды сұлатып тастады. Кратер табылмаған, бұл жарылыстың ауада болғанын білдіреді. Ғалымдар әлі күнге дейін бұл метеор ма, комета ма, әлде басқа дене ме деп таласып келеді.
- Ең үлкен табылған метеорит — Намибия аумағына түскен Гоба. Оның салмағы шамамен 60 тонна және негізінен темір мен никельден тұрады. Ол 1920 жылы табылған және сол күйінде сол жерде жатыр. Бұл — Жер бетінде табылған ең үлкен тұтас метеорит.
- Метеорлар Жерден тыс планеталарда да бақыланады, мысалы Марста. Марс роверлерінің камералары атмосферада жарық жарқылдарын тіркеген. Бұл мұндай құбылыстардың басқа планеталарда да болатынын дәлелдейді. Марс атмосферасы жұқа болғандықтан, метеорлар онда өзгеше әрекет етеді.
- Метеориттер ғылым үшін өте құнды, өйткені олар Күн жүйесінің ерте кезеңі туралы ақпарат береді. Кейбірі Жерден де ескі және біздің планетада кездеспейтін минералдарды қамтиды. Бұл үлгілердің талдауы 4,5 миллиард жыл бұрынғы жағдайларды зерттеуге мүмкіндік береді. Олардан тіршіліктің пайда болуына қатысы бар органикалық қосылыстар да табылуы мүмкін.
- Кейбір метеориттер Айдан немесе тіпті Марстан шыққан. Олар NASA миссиялары жинаған үлгілермен ұқсас химиялық құрамына байланысты анықталады. Бұл басқа денеге түскен күшті соққы нәтижесінде бөлшектердің ғарышқа ұшып, кейін Жерге түсуі арқылы болады. Мұндай метеориттер өте сирек әрі ерекше құнды.
- Жер бетінде метеориттердің құлауынан пайда болған үлкен кратерлер бар. Мысалы, Аризонадағы Барринджер кратері диаметрі шамамен 1200 метр. Оны шамамен 50 мың жыл бұрын темір метеорит қалыптастырған. Бұл — Жердегі ең жақсы сақталған кратерлердің бірі.
- Кейде метеор құлауын басқа табиғи құбылыспен шатастыруға болады. Жарқылды найзағай деп, жарылысты жер сілкінісі деп ойлап қалуы мүмкін. Болид ұшып өткеннен кейін кейде күкірттің иісі немесе темірдің дәмі байқалған. Бұл метеорлардың адам сезімдеріне де әсер ететінін көрсетеді.
- Көптеген халықтарда метеорлар тілек тілеумен байланыстырылады. Бұл дәстүр Ежелгі Греция мен Рим дәуірінен бастау алады, онда жұлдыздардың құлауы құдайлардың назар белгісі деп есептелген. Бүгінде ол романтикалық мағынаға ие болып, түрлі мәдениеттерде сақталған. Мұндай сәттер әрқашан көрермендерге ерекше әсер қалдырады.
- Орта ғасырларда метеорларды аспанның қаһары немесе апаттың белгісі деп санаған. Олар жылнамаларда соғыстармен, індеттермен қатар аталған. Бұл метеорлар адамдардың дүниетанымына қаншалықты әсер еткенін көрсетеді. Ғылым дамыған сайын мұндай қорқыныштар сейіле бастады.
- Сахара немесе Антарктида сияқты шөлді аймақтарда метеориттерді табу жеңілірек, өйткені олар жермен контрастты түрде ерекшеленеді. Бұл жерлердің рельефі ерекше тастарды тез анықтауға мүмкіндік береді. Антарктидада мыңдаған метеорит табылған, олар мұзда жақсы сақталған. Бұл үлгілер ғылым үшін өте маңызды.
- Жерде табылған барлық метеориттер тіркелген арнайы дерекқорлар бар. Әр үлгінің нөмірі, табылған жері, құрамы мен пішіні көрсетіледі. Мұндай мәліметтер зерттеушілерге метеориттерді салыстырып зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл ғарыш эволюциясын түсінуге көмектеседі.
- Метеорлар атмосфераның иондалуына байланысты навигация мен радиосигналдарға әсер етуі мүмкін. Олар уақытша иондық арналар түзіп, радиотолқындарды шағылыстырады. Бұл метеорлық радиобайланыста қолданылады, ол алыс қашықтықтарға сигнал беруге мүмкіндік береді. Мұндай құбылыстар радиоастрономияда да зерттелуде.
Метеорлар туралы бұл әсерлі әрі қызықты деректер бізге Жер мен ғарыш арасындағы үзіліссіз байланысты аңғартады. Олар біздің планетамыздың тарихын және оның ғаламмен байланысын тереңірек түсінуге көмектеседі. Метеорлар — жай ғана аспандағы жарық із емес, олар көптеген жұмбақтың кілті. Ғылымның арқасында біз бұл аспан құбылыстары жайлы бұрын-соңды болмаған мәліметтерге қол жеткізіп отырмыз.
