Метеороидтер — Күн жүйесінде еркін қозғалатын шағын аспан денелері. Олар Жер атмосферасына түскенде керемет жарық шоғына айналып, кейде тіпті метеорит ретінде жерге жетуі мүмкін. Бұл денелердің мөлшері құм түйіршігінен бірнеше метрге дейін өзгеруі мүмкін және олардың шығу тегі, химиялық құрамы мен қозғалыс траекториясы туралы көптеген қызықты деректер бар. Бұл мақалада сіз метеороидтер туралы бұрын білмеуі мүмкін қызықты әрі танымдық фактілермен танысасыз.
- Метеороидтер — диаметрі бір метрден аспайтын, астероидтардан кіші, бірақ ғарыштық шаңнан ірі денелер. Олар әдетте үлкенірек астероидтар немесе кометалар соқтығысқанда пайда болады. Ғарыш кеңістігінде олар Күнді айнала әртүрлі орбиталармен қозғалады.
- Метеороид Жер атмосферасына енгенде жанады да, оны метеор деп атаймыз. Бұл құбылысты біз «жұлдыз ағып бара жатыр» деп сипаттаймыз. Егер метеороидтың бір бөлігі Жерге жетсе, ол метеорит деп аталады.
- Көптеген метеороидтер шамамен 80–100 шақырым биіктікте атмосферада жанып кетеді. Олар секундына 11–72 шақырым жылдамдықпен қозғалады. Осындай жылдамдықпен қозғалатын денелер атмосферамен үйкеліс кезінде қатты қызады және түгелдей дерлік буланып кетеді.
- Метеороидтер әртүрлі денелерден пайда болуы мүмкін — олар кометалардың құйрықтарынан, астероидтардың бөлшектерінен немесе тіпті Марс пен Айдан бөлінген тастардан тұруы мүмкін. Кейбір метеориттердің шығу тегі марстық немесе айлық екені ғылыми дәлелденген. Бұл Жерге бармай-ақ басқа ғаламшарлардың құрамын зерттеуге мүмкіндік береді.
- 2013 жылы Ресейдің Челябі қаласы маңында метеороидтың атмосфераға енуі нәтижесінде күшті жарылыс болды. Оның диаметрі шамамен 20 метр болған және жарылыс қуаты 500 килотонна тротилге тең. Мыңдаған ғимараттар зақымданып, мыңға жуық адам жарақат алды.
- Жыл сайынғы метеор ағындары да метеороидтерден тұрады. Мысалы, Персеидтер немесе Геминидтер — Жер белгілі бір уақытта комета немесе астероид шлейфінен өткенде байқалады. Бұл кезде аспанда сағатына ондаған метеорлар ағып жатқанын көруге болады.
- Метеороидтердің химиялық құрамы өте әртүрлі. Олар тасты, металлды немесе аралас болуы мүмкін. Металл метеориттерде көбінесе темір мен никель бар, ал тастыларда силикаттар мен минералдар басым.
- Метеороидтер ғарышта миллиондаған жылдар бойы айналып жүре алады. Олардың орбиталары кейде тұрақсыз болып, планеталардың тартылыс күштерінен немесе басқа денелермен соқтығысудан өзгеріске ұшырайды. Көпшілігі Жерге жетпей жойылады.
- Ғарышта метеороидтер өте суық болады, бірақ атмосфераға енгенде мыңдаған градусқа дейін қызып кетеді. Бұл қызып, булану процесі жарық шоғының пайда болуына себеп болады. Егер қалдық жерге жетсе, ол кейін тез суып қалады.
- Кейбір метеориттердің құрамында органикалық қосылыстар бар. Бұл Жердегі тіршіліктің кейбір элементтері ғарыштан келуі мүмкін деген гипотезаны тудырды. Мұндай метеориттерді зерттеу арқылы өмірдің пайда болуын тереңірек түсінуге болады.
- 1969 жылы Австралияда құлаған Мерчисон метеоритінен 90-нан астам аминқышқыл табылған, олардың көбі Жерде кездеспейді. Бұл ашылу космохимия саласында ерекше маңызға ие болды. Бұл органикалық молекулалардың ғарышта кең таралғанын дәлелдеді.
- Метеороидтердің орбиталары әртүрлі — кейбірі дөңгелекке жақын, ал басқалары өте созылыңқы болады. Егер олардың орбитасы Жердің орбитасымен қиылысса, соқтығысу қаупі туады. Сондықтан көптеген халықаралық бақылау бағдарламалары осындай денелерді қадағалайды.
- Жер бетіндегі ең ірі кратерлердің бірі — Оңтүстік Африкадағы Вредефорт кратері, ол 2 миллиард жыл бұрын пайда болған. Оның диаметрі 300 километрден асады және үлкен метеороидтың соқтығысу нәтижесінде түзілген. Мұндай оқиғалар климатқа және тіршілікке жаһандық әсер етуі мүмкін.
- Кейбір метеороидтер өте кішкентай болып, атмосфераға кіргенде толық жанып кетеді. Олар тек жарқыраған із қалдырып, із-түссіз жоғалады. Алайда күн сайын Жерге шамамен 100 тоннадай микрометеориттер мен ғарыштық шаң түсіп отырады.
- Метеороидтерді зерттеу олардың құрамын білуден бөлек, Күн жүйесінің пайда болу тарихын түсінуге мүмкіндік береді. Олардың көпшілігі Жерден де көне және планеталар жаңа қалыптасып жатқанда пайда болған. Бұл оларды көне ғарыштық архивтерге айналдырады.
- Метеороидтердің атмосфераға кіруін тіркейтін арнайы инфрадыбыстық сенсорлар мен спутниктік жүйелер бар. Бұл технологиялар метеор ағындарын бақылауға және ықтимал қауіптерді болжауға көмектеседі. Мұндай жүйелер жаһандық мониторинг желісіне кіреді.
- Метеороидтер кейде үлкен денелердің бөлшектенуінен пайда болған метеор шоғырларының бөлігі болады. Мысалы, Тауридтер ағыны бірнеше мың жыл бұрын ыдыраған ірі кометаның қалдықтары. Бұл шоғырларда түрлі көлемдегі бөлшектер болады және олар бір бағытта қозғала береді.
- Кейбір метеориттер Жерге дейін жетіп, олардың жасы Күн жүйесінен де көне болып шыққан. Олардың жасы 4,5 миллиард жылдан асады. Бұл арқылы ғалымдар Жер мен Күн жүйесі қалыптаспай тұрып қандай процестер болғанын болжай алады.
Метеороидтер — кейде жерге құлайтын жай ғана тастар емес. Олар — ежелгі ғарыштық тарихтың үзінділері, тіршіліктің мүмкін көздері және біздің планетарлық жүйенің қалай пайда болғанын түсінуге көмектесетін табиғи зертханалар. Бұл қызықты және танымдық фактілер метеороидтердің ғылым мен адамзат өркениеті үшін қаншалықты маңызды екенін дәлелдейді. Сіз бұл кішкентай денелердің осыншалық әсерлі болатынын білмеуіңіз мүмкін, бірақ енді олардың ғаламдағы орны туралы түсінігіңіз кеңейді.
