Бархатгүл — тек сәндік гүл ғана емес, сонымен қатар халықтық мәдениеттің, емдік қасиеттің және табиғи тепе-теңдіктің жарқын көрінісі. Бұл өсімдіктің ашық түсі, ерекше иісі және күтімге оңай бейімділігі оны көптеген бағбандар мен гүлсүйер қауымның сүйіктісіне айналдырды. Бархатгүл тек көрік үшін ғана емес, ауыл шаруашылығында, медицинада, аспаздықта да кеңінен қолданылады. Қазақстанда бұл гүл халық әндерінде де жиі аталады, оның бейнесі ана махаббаты мен туған жерге деген сағынышпен астасып жатады. Төменде сіз білмеуі мүмкін бархатгүл туралы таңғаларлық әрі танымдық деректер берілген.
- Бархатгүл атауы оның бархат тәрізді жұмсақ гүл жапырақшаларынан шыққан. Көптеген сорттарында қара-қоңыр жиекті ашық сары немесе қызғылт түстер кездеседі. Осындай түстер үйлесімі оның тартымдылығын арттырып, гүлзарлар мен бақтарға сән береді.
- Бархатгүлдің тарихи отаны — Орталық және Оңтүстік Америка, әсіресе Мексика. XVI ғасырда бұл өсімдік Еуропаға испан зерттеушілері арқылы таралды. Бүгінде ол Қазақстанда кеңінен таралған, тіпті жергілікті гүл секілді қабылданады.
- Ғылыми атауы — Tagetes, бұл ежелгі этруск құдайы Тагестің құрметіне қойылған. Қазіргі таңда бархатгүлдің 50-ден астам түрі белгілі, ал бақшада жиі өсірілетіні — тік өсетін, бұтақталып өсетін және жіңішке жапырақты түрлері. Бұл түрлер гүлінің пішініне, биіктігіне және иісіне қарай ерекшеленеді.
- Бархатгүлдің ерекше иісі зиянкестерді үркітеді. Сондықтан оны көбіне қызанақ, орамжапырақ сияқты көкөністердің жанына отырғызады. Ол тли, нематода, кейбір қоңыздар мен көбелектерді табиғи жолмен алыстатады.
- Бархатгүл жапырағы мен гүлінде антисептикалық және қабынуға қарсы қасиеті бар эфир майы кездеседі. Бұл майды косметология мен фармацевтикада пайдаланады. Халық медицинасында гүлдің тұнбасы көз аурулары мен асқазан бұзылыстарын емдеуде қолданылады.
- Кейбір бархатгүл түрлері тағам дайындауда дәмдеуіш ретінде пайдаланылады. Мысалы, Tagetes minuta түрі Оңтүстік Америкада «перу райханы» деп аталады. Оның жапырағы анис иісті, ет тағамдары мен тұздықтарға қосылады.
- Бархатгүл ыстық пен құрғақшылыққа төзімді, сондықтан қала көгалдандыруында жиі пайдаланылады. Ол қарапайым күтімді қажет етеді және күн астында жақсы өседі. Бұл өсімдік гүл өсіруді енді бастағандарға өте қолайлы.
- Бархатгүл ауыл шаруашылығында топырақты сауықтыру үшін қолданылады. Оның тамыры нематодтар мен зиянды саңырауқұлақтарды жоюға әсер ететін заттар бөледі. Ол топырақтағы пайдалы заттарды қалпына келтіріп, кейінгі егіннің өнімділігін арттырады.
- Бархатгүлдің тұқымын жинау және сақтау өте оңай. Тұқымдары ұзынша, қара-қоңыр түсті, ұшында ашық ұштық бар. Бір ғана өсімдіктен жүздеген тұқым алуға болады, олар 2–3 жыл бойы өнгіштігін жоғалтпайды.
- Халық медицинасында бархатгүл суық тию, асқазан бұзылысы және жүйке тыныштандыру үшін қолданылады. Көбінесе кептірілген гүлінен шай жасап ішеді. Оның дәмі жұмсақ, хош иісті, ал емдік әсері — жұмсақ және жағымды.
- Қазақстанда бархатгүл анаға деген сүйіспеншіліктің, туған үй мен балалық шақтың символына айналған. «Қаракөзім – барқыт гүл» секілді әндер мен өлеңдерде ол терең эмоциялық мағынамен бейнеленеді. Бұл гүл халық жадында жылы әрі нәзік әсер қалдырады.
- Бархатгүлдің кептірілген жапырақтары сәндік бұйымдар мен табиғи бояғыш ретінде қолданылады. Олар бояу өндірісінде, қолөнер мен флористикалық коллаждар жасауда пайдаланылады. Құрғаса да, түсі мен пішінін ұзақ уақыт сақтайды.
- Ара өсірушілер бархатгүлді қосымша бал көзі ретінде бағалайды. Ол негізгі бал берушілер қатарына кірмесе де, маусымның соңында аралар үшін жақсы шөп. Бархатгүл балы алтын түсті, хош иісті және пайдалы қасиеттерге ие.
- Мектептегі ботаника сабақтарында бархатгүл селекция тәжірибелері үшін таптырмас үлгі. Оқушылар әртүрлі түстер мен пішіндер алу үшін сорттарды будандастыруды үйренеді. Бұл олардың табиғатқа деген сүйіспеншілігі мен ғылыми қызығушылығын оятады.
- Әлемнің әртүрлі елдерінде бархатгүл күн, жылулық пен қорғаудың белгісі саналады. Мысалы, Мексикада Өлілер күнінде бұл гүл өмір мен естеліктің символы ретінде қолданылады. Жарқын жапырақтары тірілер мен өлгендер арасындағы көпір ретінде сипатталады.
Бархатгүл — бұл әдемілік пен пайдасы қатар жүретін ерекше өсімдік. Бұл қызықты деректер оның тек гүлзар сәні емес, өмірдің көптеген саласында маңызы барын көрсетеді. Сіз бұрын қарапайым көрінетін бұл гүлдің осыншалық қасиетке ие екенін білмеуіңіз мүмкін. Бархатгүл — табиғаттың нәзік әрі қуатты сыйы.
