Ай тұтылуы – адамдарды ғасырлар бойы таңғалдырған ең ғажайып астрономиялық құбылыстардың бірі. Бұл құбылысты ежелгі өркениеттер бақылап, оған түрлі мифтер мен аңыздар арнаған. Қазіргі ғылым бұл құбылысты жан-жақты зерттесе де, оның сұлулығы мен ерекше табиғаты әлі де адамдарды таңдандырады. Кейбір ай тұтылулары өте сирек кездеседі және ғасырда бірнеше рет қана қайталанады. Айдың бұл жұмбақ құбылысын толығырақ зерттеп, оның таңғажайып ерекшеліктерімен танысайық.
- Ай тұтылуы Жер Күн мен Айдың арасына түскенде және оның көлеңкесі Айға түскенде пайда болады. Бұл құбылыс тек толық ай фазасында ғана орын алады, өйткені осы сәтте барлық үш аспан денесі бір түзудің бойымен орналасады. Орбиталық ерекшеліктерге байланысты ай тұтылуы әр ай сайын емес, жылына бірнеше рет қана болады.
- Ай тұтылуы үш түрге бөлінеді: толық, жартылай және жартылай көлеңкелі. Толық тұтылу кезінде Ай толығымен Жердің көлеңкесіне кіреді және қызыл түске боялады. Жартылай тұтылу кезінде Айдың бір бөлігі ғана көлеңкеге енеді, ал жартылай көлеңкелі тұтылу кезінде Айдың жарықтығы аздап төмендейді.
- Толық ай тұтылуы кезінде Айдың қызыл түске боялуы Жер атмосферасындағы жарықтың шашырауымен түсіндіріледі. Атмосфера көк және жасыл толқын ұзындықтарын сүзіп, қызыл жарықтың Айға жетуіне мүмкіндік береді. Бұл құбылыс күннің батуы немесе шығуы кезінде аспанның қызарғанына ұқсас.
- Толық ай тұтылуы бір сағаттан астам уақытқа созылуы мүмкін, өйткені Жердің көлеңкесі өте үлкен. Егер Ай Жердің көлеңкесінің ортасынан өтсе, тұтылудың ең ұзақ ұзақтығы 107 минутқа дейін жетуі мүмкін. Мұндай тұтылулар ерекше әдемі болып, үлкен аумақта көрінеді.
- Күн тұтылуынан айырмашылығы, ай тұтылуын Жердің Ай көрінетін кез келген жерінен бақылауға болады. Бұл құбылысты арнайы құралдарсыз немесе көзді қорғау қажеттілігінсіз қарауға мүмкіндік береді. Басты шарт – ашық аспан мен жақсы көріну мүмкіндігі.
- Қазіргі заманғы астрономия Ай тұтылуын мыңдаған жылдарға алдын ала болжай алады. Ғалымдар оның дәл күнін, уақытын және ұзақтығын есептей отырып, қай аймақтардан көрінетінін анықтай алады. Осы себепті астрономиялық күнтізбелерде алдағы жүздеген жылға арналған тұтылулардың тізімі бар.
- Ай тұтылуы Жер атмосферасын зерттеуге көмектеседі. Ғалымдар Айға түсетін жарықты талдау арқылы атмосфера құрамындағы өзгерістерді анықтай алады. Бұл әдіс арқылы парниктік газдар мен жаһандық жылыну процестері де зерттеледі.
- Ежелгі заманда ай тұтылуы үрей тудырып, түрлі наным-сенімдердің пайда болуына себеп болған. Көптеген халықтар оны жаман белгі немесе апаттың хабаршысы деп есептеген. Кейбір мәдениеттерде Ай тұтылуын ай құдайларының қараңғы күштермен күресі деп түсіндірген.
- Христофор Колумб ай тұтылуы туралы білімін жергілікті халықты сендіру үшін пайдаланған. Ол 1504 жылдың ақпанында ай тұтылуы болатынын біліп, Ямайка тұрғындарын егер олар оның командасына тамақ бермесе, Ай жоғалады деп қорқытқан. Ай тұтылған кезде жергілікті халық үрейленіп, теңізшілерді азық-түлікпен қамтамасыз еткен.
- Ай тұтылуы кезінде Айдың беткі температурасы күрт төмендейді. Күн сәулесі түскен кезде температура 100°C-қа жетуі мүмкін, бірақ Жердің көлеңкесі оны -100°C-қа дейін бірнеше минут ішінде суытады. Мұндай жылу ауытқулары Айдың топырақ құрылымын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Кейбір жағдайларда толық ай тұтылуы кезінде Ай аспанда мүлде көрінбей қалуы мүмкін. Бұл әсіресе Жер атмосферасында көп шаң немесе жанартау күлінің болуы кезінде байқалады. Осындай тұтылулар кезінде Ай тіпті ашық аспанда қараңғыланып кетеді.
- XXI ғасырда 200-ден астам ай тұтылуы болады. Олардың барлығы толық тұтылу болмайды, бірақ көпшілігі таңғажайып астрономиялық оқиғаға айналады. Кәдімгі адамның өмірінде ол ондаған ай тұтылуын көре алады.
- Кейбір ай тұтылулары Сарос циклі деп аталатын жүйеге жатады. Бұл 18 жыл 11 күннен тұратын цикл, оның ішінде ай тұтылулары бірдей сипаттамалармен қайталанады. Бұл әдісті ежелгі Вавилон астрономдары тұтылуларды болжау үшін қолданған.
- Ай тұтылуы көбіне Күн тұтылуымен қатар жүреді. Егер Ай тұтылуы болса, онда Күн тұтылуы осыдан екі апта бұрын немесе кейін болады. Бұл астрономиялық цикл екі тұтылу жұбы деп аталады және ерекше астрономиялық оқиғаларға жатады.
Ай тұтылуы – мыңдаған жылдар бойы адамдарды қызықтырған ең әдемі ғарыштық құбылыстардың бірі. Ол тек көз тартарлық көрініс қана емес, сонымен қатар ғылымға атмосфераны, климаттық өзгерістерді және Жер тарихын зерттеуге мүмкіндік береді. Қазіргі технологиялар арқасында біз бұл құбылысты дәл есептей аламыз және оның көрінісінен ләззат ала аламыз. Келесі ай тұтылуы кезінде сіз де осы таңғажайып ғарыш құбылысын тамашалауды ұмытпаңыз.
