Байкал көлі – Жер шарындағы ең ерекше табиғи ғажайыптардың бірі. Ол тереңдігімен, мөлдір суымен және миллиондаған жылдарға созылған геологиялық тарихымен таңғалдырады. Байкалды жиі «Сібірдің інжу-маржаны» деп атайды, себебі оның табиғи байлығы мен сұлулығы әлемде теңдесі жоқ. Мұнда ежелгі геология, экологиялық маңыздылық және мәдени мұра үйлесім тапқан. Төменде сіз бұрын білмеген қызықты және танымдық деректер келтірілген.
- Байкал — Жердегі ең терең көл. Оның ең үлкен тереңдігі шамамен 1642 метрге жетеді, бұл көрсеткіш оны әлемдегі барлық тұщы көлдерден терең етеді. Ғалымдар көл түбі әлі де баяу төмендеп бара жатқанын айтады, себебі аймақ тектоникалық тұрғыда белсенді.
- Бұл көл — планетадағы ең көне су айдыны. Оның жасы шамамен 25 миллион жыл, ал басқа көптеген көлдерге қарағанда ол жүздеген есе ескі. Мұндай ұзақ тарих ерекше экожүйенің қалыптасуына мүмкіндік берді.
- Байкал әлемдегі мұзсыз тұщы судың шамамен 20 пайызын қамтиды. Көлдің су көлемі 23 мың текше километрден асады, бұл Солтүстік Американың бес үлкен көлінің қосындысынан көп. Егер Байкалдың суы тартылып қалса, адамзат тұщы судың күрделі тапшылығына ұшырар еді.
- Байкал суы өзінің ерекше тазалығымен әйгілі. Оның мөлдірлігі 40 метрге дейін жетеді, себебі суда тіршілік ететін микроағзалар суды табиғи жолмен сүзеді. Сол себепті су астындағы әлемді үлкен тереңдіктен анық көруге болады.
- Көлде 2600-ден астам тірі ағза түрі бар, олардың көпшілігі тек осында ғана кездеседі. Солардың ішінде ең танымалы — Байкал нерпасы, яғни тұщы суда өмір сүретін жалғыз түлен түрі. Бұл ерекшелік Байкалдың табиғи әрі биологиялық тұрғыда қайталанбас құбылыс екенін дәлелдейді.
- Байкалға 330-дан астам өзен мен бұлақ құяды, бірақ одан тек бір ғана өзен — Ангара ағып шығады. Аңыз бойынша, Ангара Байкалдың қызы болып, өз сүйіктісі Енисейге қашып кеткен. Сол аңыздың құрметіне жағалауда Шаман-Тас деп аталатын тас мүсін тұрғызылған.
- Қыста Байкал мұзы ерекше мөлдір және екі метрге дейін қалың болады. Мұз жарылғанда, ол музыкалық дыбысқа ұқсайтын гуіл шығарады. Сол себепті жергілікті тұрғындар «Байкал ән салады» дейді.
- Байкал жер қыртысының белсенді жарық аймағында орналасқан. Ғалымдардың болжамынша, алдағы миллиондаған жылда бұл өңір жаңа мұхитқа айналуы мүмкін. Тектоникалық қозғалыстар көлдің пішінін әлі де өзгертуде.
- Көлдің ұзындығы шамамен 636 километр, ал ені 25-тен 80 километрге дейін ауытқиды. Оның жағалау сызығы 2000 километрден асады. Байкалдың формасы жарты айға ұқсайды және ол теңізге ұқсас әсер қалдырады.
- Байкал тек табиғи емес, рухани құндылыққа да ие. Жергілікті бурят халқы оны киелі деп санайды және жыл сайын құрбандық шалып, ризашылық рәсімдерін өткізеді. Олар Байкалда табиғат рухтары мекендейді деп сенеді.
- Байкал бетінде кейде жұмбақ табиғи құбылыстар пайда болады. Солардың бірі — мұз бетінде пайда болатын алып шеңберлер, олардың диаметрі ондаған метрге жетуі мүмкін. Бұл құбылыстың шығу себебі әлі күнге дейін толық анықталмаған.
- Көлдің микроклиматы ерекше. Жазда мұнда салқындау, ал қыста айналасындағы аймақтарға қарағанда жылырақ болады. Бұл судың жылуды жинап, ауа температурасына әсер ету қасиетіне байланысты.
- Байкал түбінде термалды қайнарлар бар. Олар минералдарға бай жылы суды шығарып, микроағзалардың тіршілігіне қолайлы жағдай жасайды. Бұл қайнарлар көлдің геологиялық тұрғыда белсенділігін сақтап отыр.
- 1996 жылы Байкал ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енгізілді. Бұл оның табиғи және экологиялық маңыздылығын ресми түрде мойындау болды. Көлге жыл сайын әлемнің түкпір-түкпірінен ғалымдар мен экологтар зерттеу жүргізуге келеді.
- Байкалдағы ең үлкен арал — Ольхон рухани күштің орталығы деп есептеледі. Мұнда шамандар салт-жоралар өткізіп, көлдің иесі өмір сүреді деп сенеді. Ольхон аралы әсем жартастарымен, үңгірлерімен және табиғи көріністерімен туристерді тартады.
- Байкалдың суы тіпті жазда да өте суық. Тереңдіктегі температура шамамен 4 градус, ал беткі қабатта 10–12 градус шамасында. Бұл судағы оттегінің жоғары деңгейін сақтауға көмектеседі.
- Ғалымдар Байкалдың өзін тірі геологиялық организм деп атайды. Мұнда шөгінділер түзілуі, вулкандық белсенділік және әлсіз жер сілкіністері үздіксіз жүріп отырады. Бұл жер жаңа континенттің пайда болу үдерісін бақылауға мүмкіндік беретін ерекше табиғи зертхана.
- Байкал жағалауында тек осында ғана өсетін эндемикалық өсімдіктер көп. Олардың кейбірі, мысалы байкал көкнәрі мен ежелгі мүктер түрлері, мұз дәуірінен бері сақталып келеді. Бұл өсімдіктер ерекше климаттық жағдайларға бейімделген.
- Жаз айларында Байкал ғылыми экспедициялар мен экологиялық лагерьлердің орталығына айналады. Мұнда табиғатты қорғау тақырыбындағы халықаралық форумдар өткізіледі. Көл тек табиғи мұра емес, экологиялық зерттеу нысаны ретінде де маңызды.
- Байкал суретшілерге, ақындарға және композиторларға шабыт берген. Оның көріністері мен аңыздары көптеген өлеңдер мен музыкалық туындыларға арқау болған. Халық ауыз әдебиетінде Байкал дана әрі мәңгі тіршілік иесі ретінде сипатталады.
- Байкал суы минералдары аз болғандықтан, оны тікелей ішуге болады. Ол әлемдегі ең таза табиғи сулардың бірі болып есептеледі. Сондықтан оны жиі «Сібірдің тірі суы» деп атайды.
- Көктемде мұз еріген кезде көл бетінде ғажайып мұз жоталары мен лабиринттер пайда болады. Күн сәулесі мұз кристалдарынан шағылысып, көгілдір және мөлдір түстердің сиқырлы ойынын тудырады. Бұл көрініс әлемнің түкпір-түкпірінен фотографтарды тартады.
- Байкал түбінде мың метрден астам қалыңдықтағы шөгінді қабаттар жиналған. Олар Жердің ежелгі климаттық тарихын зерттеуге мүмкіндік береді. Ғалымдар осы қабаттар арқылы планетаның эволюциясын тереңірек түсінуге тырысады.
Байкал көлі — табиғаттың шынайы кереметі, ол адамзатты бүгінге дейін таңғалдырып келеді. Оның ғажайып әрі қызықты деректері табиғаттың нәзіктігі мен ұлылығын еске салады. Байкал — су, уақыт және өмірдің үйлесімін сақтап қалған ерекше жер. Бұл көлдің құпиялары адамзатқа әлі талай ғасыр бойы шабыт пен таңданыс сыйлай бермек.
