Қарақұм шөлі — Азиядағы ең ірі шөлдердің бірі, ол Түрікменстан аумағында орналасқан. Атауы түрік тілінен «қара құм» деп аударылады, дегенмен шөлдің көп бөлігіндегі құм ашық сары немесе алтын түсті. Бұл шөл өзінің табиғи ерекшеліктерімен, қатал климатымен, сирек кездесетін тіршілік иелерімен және терең тарихымен назар аудартады. Қарақұм — жай ғана құм басқан алқап емес, сонымен қатар зерттеушілер мен саяхатшылар үшін шексіз жаңалықтардың мекені. Назарларыңызға осы таңғажайып шөл туралы сіз білмеуі мүмкін қызықты әрі танымдық деректерді ұсынамыз.
- Қарақұм шөлінің ауданы шамамен 350 мың шаршы шақырымды құрайды. Бұл — Түрікменстан аумағының 70 пайызынан астамын алып жатқан кең өңір. Ол Еуразиядағы ең үлкен шөлдердің бірі саналады.
- Атауы «қара құм» дегенді білдірсе де, шөлдегі құмның түсі көбіне сары, сарғыш немесе ашық алтын түсті болып келеді. Мұндай атау ежелгі уақытта бұл аумақта қарашірікке бай топырақ пен қарашыл солончақтардың басым болуымен байланысты. Сондай-ақ күн батар шақтағы жарықтың әсері бұл жерді қара түсті етіп көрсеткен.
- Қарақұм — ерекше құрғақ шөлдердің бірі. Бұл жерде жылына орта есеппен 150 мм-ден аз жауын-шашын түседі. Кейбір жерлерде бірнеше жыл қатарынан мүлде жаңбыр жаумайды.
- Шөлдегі температура ауытқуы өте жоғары. Жазда ауа температурасы +50°C-тан асып кетсе, қыста –20°C-қа дейін төмендеуі мүмкін. Мұндай жағдайлар тіршілік етуге айтарлықтай қиындық тудырады.
- Қарақұмда 300-ден астам өсімдік түрі өседі, олардың көпшілігі тек осы өңірге тән. Мысалы, сексеуіл, сораң, боз жусан мен басқа да құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер кездеседі. Олар шөлге бейімделген ерекше қасиеттерге ие.
- Шөлдің фаунасы да алуан түрлі. Мұнда арқар, түлкі, қосаяқ, құмжылан және көптеген құстар мекендейді. Кейбір жануарлар тек осы аймақта ғана кездеседі.
- Қарақұм арқылы әлемдегі ең ұзын каналдардың бірі — Қарақұм каналы өтеді. Оның ұзындығы 1300 шақырымнан асады және ол Амудариядан шөлді аймақтарға су жеткізеді. Бұл егіншілік пен ауызсу мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
- Шөлдің дәл ортасында атақты Дарваза газ кратері орналасқан, ол «Тозақ қақпасы» деп аталады. Бұл кратер 1971 жылы бұрғылау жұмыстарынан кейін пайда болып, содан бері от жанып тұр. Түнде бұл көрініс ерекше әсер қалдырады.
- Қарақұмның тарихи маңызы зор. Ертеде бұл аумақпен Ұлы Жібек жолының керуендері өткен. Шөлде ежелгі елді мекендер мен бекіністердің іздері табылып жатады.
- Қиын климаттық жағдайларға бейімделген халық бұрыннан бері киіз үйде өмір сүрген. Киіз үйдің жылдам жиналып, көшіп-қонуға ыңғайлы болуы көшпелі өмір салтын жеңілдеткен. Бұл дәстүр кейбір аймақтарда бүгінге дейін сақталған.
- ХХ ғасырда Кеңес үкіметі Қарақұмда ауқымды суару жобаларын жүзеге асырды. Алайда суды шамадан тыс пайдалану Арал теңізінің тартылуына әкеліп соқты. Бұл — адамның табиғатқа теріс әсер етуінің айқын мысалы.
- Қарақұм — тек құмды алқап қана емес, дөңдер, тасты жазықтар, сорлар мен оазистерден тұратын күрделі жер бедері. Құм төбелерінің биіктігі 50 метрден асады. Кейбір оазистерде мақта, жеміс-жидек пен көкөніс өсіріледі.
- Бұл шөлде жиі шаңды дауылдар болады, кейде бірнеше күнге созылады. Жел құмды қашырып, топырақты эрозияға ұшыратады. Жергілікті тұрғындар ежелден бері бетті шаңнан қорғау үшін арнайы орамалдар мен бас киімдер қолданады.
- Қарақұмда қорғалатын табиғи аймақтар бар, оларда сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар қорғалады. Солардың бірі — Бадхыз қорығы. Бұл жерде климаттың өзгеруіне байланысты ғылыми зерттеулер жүргізіледі.
- Соңғы жылдары Қарақұм шөлі экотуризм бағытында танымал бола бастады. Туристер «Тозақ қақпасын» көруге, құм төбелермен серуендеуге және көшпенділер мәдениетімен танысуға келеді. Туризм экожүйеге зиян келтірмей, орнықты даму қағидалары негізінде дамып келеді.
Қарақұм — тек ыстық пен құм ғана емес, сондай-ақ табиғаттың, тарихтың және мәдениеттің тұнып тұрған өлкесі. Бұл қызықты деректер сіз білмеген көп қырлы шындықтарды ашады. Сіз бұл шөл тіршілікке, ғылымға және шабытқа толы мекен екенін білмеуіңіз мүмкін. Мұны түсіну — табиғатпен үйлесімді өмір сүру жолында маңызды қадам.
