Мұздықтар — Жер планетасындағы мыңдаған жылдық тарихты сақтап тұрған табиғаттың алып алыптары. Олар жай ғана мұз массалары емес, үнемі қозғалыста болып, жер бедеріне, климатқа және гидрологиялық үдерістерге әсер ететін динамикалық жүйелер. Бұл мұзды құрылымдарда ғалымдар әлі толық зерттеп үлгермеген көптеген құпиялар бар. Көпшілік мұздықтардың маңыздылығын жете бағаламайды, алайда олар ғаламдық табиғи тепе-теңдіктің негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Төменде мұздықтар туралы сіз білмеуі мүмкін қызықты және таңғаларлық деректермен таныса аласыз.
- Мұздықтар Жер бетіндегі жалпы аумақтың шамамен 10 пайызын қамтиды, дегенмен олардың нақты үлесі аз сияқты көрінуі мүмкін. Негізгі мұз массасы Антарктида мен Гренландияда шоғырланған, бірақ мұздықтар Австралиядан басқа барлық құрлықтарда кездеседі.
- Әлемдегі ең ірі мұздық — Антарктидадағы Ламберт мұздығы, оның ұзындығы 400 шақырымнан асады. Оның қалыңдығы шамамен 2,5 шақырымға жетеді, бұл кейбір таулардың биіктігінен де асып түседі.
- Планетадағы бүкіл тұщы судың 75 пайыздан астамы дәл осы мұздықтарда сақталған. Мұздықтардың еруі жаһандық су тепе-теңдігіне айтарлықтай әсер етуі мүмкін.
- Мұздықтар үнемі қозғалыста болады, бірақ өте баяу жылжиды. Кейбір мұздықтар күніне бірнеше сантиметр немесе тіпті метрге дейін жылжиды, бұл процесте жарықтар мен деформациялар пайда болады.
- Жылдам қозғалатын мұздықтар да бар, мысалы, Гренландиядағы Якобсхавн мұздығы. Ол тәулігіне 40 метрге дейін жылжиды, бұл мұздық үшін өте жоғары жылдамдық саналады.
- Кейбір ежелгі мұздықтардың жасы 700 мың жылдан асады. Мұз қабаттарында өткен кезеңдердегі атмосфера мен климат туралы мәліметтер сақталған, бұл Жер тарихын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Мұздықтар ішінде бұрынғы замандарда жоғалып кеткен жануарлар мен адамдардың денелері табылып жатады. Мұндай олжалар төмен температура мен құрғақ ауа жағдайында өте жақсы сақталады.
- Мұздықтардың еруі Дүниежүзілік мұхит деңгейінің көтерілуінің негізгі себептерінің бірі болып табылады. Жыл сайын мұздықтар миллиардтаған тонна мұздан айырылады, бұл жағалаудағы аймақтардың су астында қалуына себеп болады.
- Мұздықтар ерекше жер бедерін қалыптастырады: аңғарлар, мореналар, көлдер мен фьордтар. Олар шегінгеннен кейін керемет табиғи көріністер қалады, бұл жерлер туристерді қызықтырады.
- Кейбір мұздықтардың астында қысым мен геотермалдық жылудың арқасында сұйық күйде сақталатын өзендер мен көлдер бар. Мысалы, Антарктидадағы Восток көлі төрт шақырымдық мұз қабатының астында орналасқан.
- Мұздықтардың салмағы өте ауыр болғандықтан, олар жер қыртысын басып, оны төмен иеді. Мұздық ерігеннен кейін бұл аймақтар мыңдаған жылдар бойы біртіндеп қайта көтеріледі.
- Мұздықтардың түсі ақтан қою көкке дейін өзгеруі мүмкін. Көк түс мұз тығыздалған кезде пайда болады, себебі ауа көпіршіктері шығып, мұз мөлдірлене түседі.
- Кейде мұздықтар табиғи апаттарға себеп болады, мысалы, мұздық көлдерінің жарылуы немесе көшкіндер. Мұндай жағдайлар тау аймақтарында үлкен залал келтіруі мүмкін.
- Мұздық қозғалғанда жер бетіндегі жыныстарды жонып, мұздық ұны деп аталатын өте ұсақ шаң түзеді. Бұл үдеріс жер бетінің пішінін айтарлықтай өзгертеді.
- Кейбір мұздықтар соншалықты үлкен, олар өздерінің микроклиматын қалыптастырады. Олар тұман тудырып, жел ағындары мен жауын-шашынға әсер етуі мүмкін.
- Қар мұзға айналу үшін ондаған немесе жүздеген жыл қажет. Бұл үдеріс кезінде қар қабатталып, тығыздалып, глетчерлік мұзға айналады.
- Мұздықтардың ішінде өте қатал жағдайларда тіршілік ете алатын микроағзалар кездеседі. Оларды зерттеу басқа планеталарда тіршіліктің болуы мүмкіндігін түсінуге көмектеседі.
- Гималайдағы мұздықтар миллиондаған адамды сумен қамтамасыз етіп отырған Ганг, Инд және Брахмапутра секілді ірі өзендердің бастауы болып табылады. Олардың жойылуы аймақтың экологиясына үлкен қауіп төндіреді.
- Мұздықтар кейде гуіл немесе сықыр тәрізді дыбыстар шығарады, бұл ішкі қысым мен қозғалыс әсерінен болады. Бұл құбылысты мұздық үні деп атайды.
- Мұздықтарға саяхат жасау көптеген елдерде танымал туристік бағытқа айналды, әсіресе Исландия, Швейцария, Норвегия және Канадада. Алайда мұндай саяхаттар арнайы жабдық пен дайындықты қажет етеді.
- Кейбір мұздықтарда шаң, жанартау күлі немесе ластану нәтижесінде пайда болған қара жолақтар байқалады. Мұндай беткі өзгерістер мұздың күн сәулесін шағылыстыру қабілетін төмендетіп, оның тез еруіне ықпал етеді.
- Мұздықтарды зерттейтін ғылым гляциология деп аталады. Бұл салада геология, климатология, гидрология және экология бірігіп жұмыс істейді.
- Жаһандық жылынудың әсерінен мұздықтар кішірейіп келеді, бұл тек теңіз деңгейіне ғана емес, сондай-ақ ауа райына, өсімдіктер мен жануарларға да әсер етеді. Кейбір өңірлерде бұрын карталарда көрсетілген мұздықтар бүгінде мүлде жойылып кеткен.
- Марста және басқа аспан денелерінде де мұздық іздері табылған, олар қатып қалған көмірқышқыл газы немесе су мұзы түрінде болады. Бұл жаңалықтар Жерден тыс жерде де ұқсас табиғи үдерістердің болу мүмкіндігін зерттеуге ынталандырады.
Бұл таңғажайып деректер мұздықтардың табиғаттағы рөлінің қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Олар қозғалыссыз көрінгенімен, шын мәнінде Жердің келбетін үздіксіз өзгертіп отырады. Мұздықтарды зерттеу арқылы біз Жердің өткенін түсініп, болашақ климаттық өзгерістерді болжай аламыз. Осы қызықты деректер сізге мұздықтар туралы тереңірек ой салды деп үміттенеміз.
