Су тасқыны — әлемдегі ең жиі кездесетін табиғи құбылыстардың бірі. Ол жер бедерін өзгертіп, қалаларды қиратып, миллиондаған адамның өміріне әсер етуі мүмкін. Кейде тасқын кенеттен болады, ал кейде біртіндеп дамиды, себебі мен салдары әртүрлі болуы мүмкін. Дегенмен, су тасқыны — тек апат қана емес, табиғат айналымының маңызды бөлігі. Назарларыңызға сіз білмеуі мүмкін қызықты және танымдық деректерді ұсынамыз.
- Су тасқындары тек нөсер жауыннан ғана емес, қар мен мұздықтардың еруінен, таулы аймақтардағы найзағайлы жаңбырдан немесе желдің су айдынын жағалауға итеруінен де туындайды. Сондай-ақ, бөгеттердің бұзылуы немесе су арналарының жарылуы тасқынға әкелуі мүмкін. Бұл жағдайлар жылдам әрі жойқын әсер етуі мүмкін.
- Ең қауіпті түрі — кенеттен болатын тасқын. Мұндай жағдайда су бірнеше минут ішінде көтеріліп, адамдарды немесе жануарларды тосыннан басып қалады. Бұл көбіне тау шатқалдарында немесе терең ойпаттарда орын алады және лай, тастар, ағаш қалдықтарын ала келеді.
- Тарихтағы ең жойқын тасқындардың бірі 1931 жылы Қытайда орын алды. Янцзы өзенінің тасуы шамамен 2 миллион адамның өмірін жалмады. Апат ұзаққа созылған жаңбыр, қардың еруі және әлсіз инфрақұрылым салдарынан болған.
- Су тасқыны бірнеше сағаттан бірнеше аптаға дейін созылуы мүмкін. Бұл жер бедері, жауын-шашын мөлшері және дренаж жүйесінің жағдайына байланысты. Кей аймақтарда су бір айға дейін қайтпай тұруы мүмкін, ал зардаптары одан да ұзаққа созылады.
- Амазонка өзені жыл сайынғы маусымдық тасу кезінде 100 мың шаршы шақырымнан астам аумақты су басады. Бұл табиғи құбылыс топырақты нәрлендіріп, экожүйенің тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі. Жергілікті халық су деңгейінің өзгеруіне бейімделіп өмір сүреді.
- 2002 жылы Орталық Еуропада болған су тасқыны Чехия, Германия, Австрия және басқа да елдерді қамтыды. Ұзаққа созылған жаңбыр мен топырақтың ылғалға қанығуы басты себеп болды. Көптеген адамдар үйлерін тастап кетуге мәжбүр болды, ал шығын бірнеше миллиард еуроны құрады.
- Су тасқыны кезінде жайылған су жиі микробтармен, химиялық заттармен және мұнай өнімдерімен ластанады. Бұл жағдай тұрғындар арасында жұқпалы аурулардың таралуына алып келуі мүмкін. Сол себепті таза ауызсу мен медициналық көмекке сұраныс күрт артады.
- Төмен орналасқан жерлер, жағалаулар мен өзен маңындағы қалалар су тасқынына ең осал аймақтар болып саналады. Су бұру жүйесі әлсіз немесе болмаған жағдайда қауіп екі есе артады. Қалалардың тез өсіп, табиғи сіңіру қабілеті бар жерлердің жойылуы жағдайды ушықтырады.
- Орманды кесу, өзен арналарының өзгеруі немесе батпақтар мен табиғи бөгеттердің құрылысымен бұзылуы сияқты адам әрекеттері де су тасқынына әкелуі мүмкін. Табиғаттың су ағымын басқару қабілеті төмендегенде апат қаупі артады. Мұндай жағдайда тасқын табиғи себептерден де қауіпті болуы мүмкін.
- Қазіргі заманғы ауа райын болжау жүйелері тасқын қауіпін бірнеше күн бұрын анықтай алады. Олар жауын-шашын көлемі, температура, жердің ылғалдылығы мен су деңгейін бақылайды. Бұл тұрғындардың эвакуацияға дайындалуына мүмкіндік береді.
- Су тасқыны ең жиі болатын аймақтар — муссонды климатқа ие елдер, атап айтқанда Үндістан, Бангладеш пен Индонезия. Бұл елдерде тасқын жыл сайын болып тұрады және миллиондаған адамға әсер етеді. Алайда жергілікті тұрғындар бұл қауіппен қатар өмір сүруге үйренген.
- Су тасқыны ауыл шаруашылығына, инфрақұрылымға және тұрғын үйлерге орасан экономикалық шығын келтіреді. Егістік алқаптар су астында қалып, үйлер мен жолдар қирайды. Қалпына келтіру жұмыстары кейде бірнеше жылға созылады.
- Кейбір жануарлар тасқын басталмай тұрып оны сезіп, биік жерлерге көше бастайды. Мысалы, жыландар мен құмырсқалар тасқынға дейін бірнеше сағат бұрын қауіптен қашады. Бұл құбылыс кейбір халықтарда табиғи ескерту ретінде қабылданады.
- Су тасқынынан кейін масалардың көбеюі жиі байқалады, өйткені тоқтап қалған су олар үшін қолайлы ортаға айналады. Бұл безгек, денге қызбасы және басқа да аурулардың таралуына себеп болады. Тиісінше дезинсекциялық шаралар қолға алынады.
- Қалаларда су тасқынының алдын алу үшін бөгеттер, шлюздер және су ағызу құрылғылары салынады. Кейбір ірі қалаларда артық суды уақытша ұстап тұратын резервтік қоймалар бар. Бұл су деңгейін бақылауға және апатты болдырмауға көмектеседі.
- Су тасқыны өзен жағалаулары мен тау бөктерлерінде топырақтың эрозиясын тудырады. Бұл құнарлы қабаттың жойылуына және экожүйенің бұзылуына әкеледі. Салдарынан ауылшаруашылық өнімділігі төмендеп, табиғи ландшафт өзгереді.
- Қазіргі тарихтағы ең ұзақ тасқын 1998 жылы Бангладеште болып, бір жылдан астам уақытқа созылған. Елдің үштен екі бөлігі су астында қалған. Миллиондаған адам баспанасыз және табыссыз қалды.
- Су тасқыны кейде табиғат үшін пайдалы да болуы мүмкін. Ол құрғақ жерлерді ылғалдандырып, қоректік заттарды таратады және биоәртүрлілікті арттырады. Кейбір балық түрлері тек су тасу кезінде уылдырық шашады.
- Климаттың өзгеруі алдағы жылдары су тасқынының жиілігі мен қуатын арттыруы мүмкін. Температураның жоғарылауы булануды, мұздықтардың еруін және жауын-шашынның сипатын өзгертеді. Сондықтан инфрақұрылымды жаңа қауіп-қатерге бейімдеу қажет.
Су тасқыны — тек апат емес, көп қырлы әрі күрделі табиғи құбылыс. Бұл қызықты деректер оның адамдарға, табиғатқа және экономикаға қаншалықты ықпал ететінін көрсетеді. Сіз су тасқынының адамның әрекетінен туындауы немесе табиғатқа пайда әкелуі мүмкін екенін білмеуіңіз де мүмкін. Мұндай ақпарат қауіпке дайын болуға және залалды азайтуға көмектеседі.
