Шіркейлер — жер бетіндегі ең кең таралған жәндіктердің бірі. Көпшілік оларды тек тітіркендіргіш әрі зиянды деп санайды, бірақ бұл ұсақ жәндіктердің құрылымы мен мінез-құлқы өте күрделі және ерекше. Шіркейлер табиғи экожүйелерде маңызды рөл атқарады және ғылым үшін де зор мәнге ие. Олар таңғаларлық бейімделу қабілеттері мен ерекше биологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Төменде сіз бұрын білмеген қызықты әрі танымдық деректер ұсынылған.
- Әлемде 120 мыңнан астам шіркей түрі тіркелген, ал ғалымдар жыл сайын жаңа түрлерін ашып жатыр. Олар Антарктидадан басқа барлық құрлықта мекендейді және түрлі климаттық жағдайларға бейімделген. Кейбір шіркейлер суда өмір сүрсе, өзгелері шөлде немесе тропиктік ормандарда тіршілік етеді.
- Шіркейдің көзі мыңдаған ұсақ фасеткалардан тұрады, бұл оған 360 градусқа жуық шолу мүмкіндігін береді. Осы ерекшелік арқылы ол кеңістікте жақсы бағдар алады және қауіпке лезде жауап қайтарады. Көру қабілеті қозғалысты ажыратуға өте сезімтал болғандықтан, шіркейлерді ұстау оңай емес.
- Шіркейлер қанатын секундына 200 рет қағады. Бұл өте жоғары жылдамдық оларға әуеде жылдам әрі икемді қозғалуға мүмкіндік береді. Олар тар жерлерден ұшып өте алады және кедергілерден оңай жалтара алады.
- Шіркейдің ауызында тіс болмайды, оның орнына сұйықтықты соруға арналған тұмсықша болады. Қатты затпен қоректену үшін ол алдымен тағамды сілекей құрамындағы ферментпен ерітіп жібереді. Содан кейін ғана ол оны сіңіре алады.
- Шіркейлер экологиялық тұрғыдан маңызды рөл атқарады: олар шіріген қалдықтарды жеп, табиғи тазарту қызметін атқарады. Олар шіріген тағам қалдықтарын, жануарлардың өлекселерін және басқа да органикалық заттарды ыдыратуға қатысады. Осылайша олар инфекциялардың таралуын азайтады.
- Кейбір шіркей түрлері тозаңдандырушы қызметін де атқарады. Мысалы, гүл шіркейлері бір өсімдіктен екіншісіне тозаң тасымалдап, өсімдіктердің көбеюіне көмектеседі. Олар салқын және бұлтты ауа райында да белсенді болады, бұл кезде аралар аз қозғалады.
- Шіркейдің өмір сүру ұзақтығы небәрі 2–4 апта аралығында. Осы уақыт ішінде олар төрт даму кезеңінен өтеді: жұмыртқа, дернәсіл, қуыршақ және ересек шіркей. Үй шіркейінің аналығы өмірінде 500-ге дейін жұмыртқа сала алады.
- Шіркейлер иіс сезу мүшелері арқылы алыс қашықтықтағы иістерді анықтай алады. Олар тағам, шіріген қалдықтар немесе басқа шіркейлердің феромондары арқылы бағдар алады. Бұл қасиет олардың азық табуда өте тиімді болуына мүмкіндік береді.
- Шіркейдің аяқтары өте сезімтал, олар дәм сезу қызметін атқара алады. Шіркей бір бетке қонған сәтте, оның құрамында қоректік заттар бар-жоғын анықтайды. Егер тағам бар болса, шіркей бірден қоректене бастайды.
- Шіркейлер адамдарға зиянды деп есептелсе де, олар медицинада қолданылады. Арнайы жағдайда өсірілген дернәсілдер терідегі өлі ұлпаларды жеп, жараның жазылуына көмектеседі. Бұл әдіс дернәсілдік терапия деп аталады және кейбір жарақаттарда өте тиімді.
- Кейбір шіркейлер қорғану үшін басқа жәндіктерді, мысалы аралар мен шыбындарды елестететін сыртқы пішінге ие болады. Мұндай маскировка жыртқыштардан қорғануға көмектеседі. Бұл құбылыс мимикрия деп аталады.
- Шіркейдің құлағы болмаса да, ол ауа тербелістерін арнайы сенсорлар арқылы сезіне алады. Бұл оған жақындап келе жатқан заттарды ерте сезіп, бағытын тез өзгертуге мүмкіндік береді. Оның реакция жылдамдығы адамнан ондаған есе жылдам.
- Үй шіркейлері 100-ден астам түрлі ауру тудыратын микроорганизмдерді тасымалдауы мүмкін. Олар қоқыс, нәжіс және шіріген тағамдарға қонып, содан кейін адамдардың тағамдарына түсіп, оларды жұқтыруы мүмкін. Сол себепті жеке және тағам гигиенасы өте маңызды.
- Шіркейлер генетика және биология ғылымында жиі зерттеледі. Ең танымал түрі — жеміс шіркейі, немесе дрозофила, ол тұқым қуалау мен генетикалық тәжірибелер үшін үлгі ретінде пайдаланылады. Осы шіркей арқылы көптеген ғылыми жаңалықтар ашылды.
- Шіркейлер өте төзімді жәндіктер, олар жоғары температура, ылғалдық немесе тіпті уақытша оттегі жетіспеушілігі жағдайында да өмір сүре алады. Кейбір түрлері ең қолайсыз экожүйелерге бейімделіп алған.
- Зертханалық тәжірибелерде шіркейлердің үйрену және есте сақтау қабілеті бары анықталған. Олар белгілі бір иісті жағымды немесе жағымсыз әсермен байланыстыра алады. Бұл қасиет олардың жүйке жүйесі мен мінез-құлқын зерттеуге мүмкіндік береді.
Шіркейлер — алғашқыда ойлағандай қарапайым және пайдасыз жәндік емес. Бұл қызықты деректер олардың табиғаттағы рөлі, биологиялық ерекшеліктері мен ғылыми маңызы туралы тереңірек түсінік береді. Сіз шіркейлердің осыншалықты күрделі, бейімделгіш және зерттеуге тұрарлық тіршілік иелері екенін білмеуіңіз мүмкін. Оларды зерттеу арқылы біз табиғаттың өз ішінде қаншалықты ғажайып әрі таңғаларлық жүйемен жұмыс істейтінін көре аламыз.
