Шаңды дауылдар – табиғаттың ерекше әрі әсерлі құбылыстарының бірі. Олар көз алдымызда аспанды тұмшалап, көріну шегін азайтып, бүкіл аймақтың тыныс-тіршілігіне әсер етуі мүмкін. Мұндай дауылдар көбінесе құрғақ және желді жерлерде пайда болады, бірақ олардың салдары мыңдаған шақырым алшақтағы елдерде де байқалады. Бұл мақалада сіз білмеуі мүмкін, бірақ шынымен де қызықты мәліметтермен танысасыз. Олардың қалыптасу себептері мен жаһандық процестерге қалай әсер ететіні жайлы төменде кеңірек баяндалады.
- Шаңды дауыл қатты желдің топырақ пен ұсақ бөлшектерді ауаға көтеруі нәтижесінде пайда болады. Мұндай бөлшектер атмосферада бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін қалуы мүмкін. Әсіресе мұндай құбылыс шөлдер мен құрғаған ауылшаруашылық алқаптарында жиі кездеседі.
- Мұндай дауылдар кезінде желдің жылдамдығы 100 км/сағ-тан асып, ағаш бұтақтарын сындырып, сымдарды үзе алады. Ауаға көтерілген шаң қабаттары бірнеше километр биіктікке жетеді. Бұл бұлттар ондаған мың шаршы шақырым аумақты жауып кетуі ықтимал.
- Жер шарындағы ең ірі шаң көзі – Сахара шөлі. Жыл сайын бұл аймақтан 2 миллиард тоннаға жуық шаң көтеріледі. Бұл шаңның көп бөлігі Атлант мұхиты арқылы өтіп, мұхиттағы фитопланктонның өсуіне себеп болады.
- Шаңды дауылдар тек Жерде ғана емес, Марс планетасында да жиі кездеседі. Ондағы дауылдар бүкіл планетаны бірнеше апта бойы тұмшалап тұруы мүмкін. Мұндай құбылыстар зерттеу аппараттарының жұмысын қиындатады және болашақ ғарыш миссиялары үшін күрделі қауіп тудырады.
- Ауадағы шаң адам денсаулығына зиянды. Ол тыныс жолдарына терең өтіп, демікпе, өкпе аурулары мен жүрек-қан тамырлары дерттерінің асқынуына себеп болады. Шаңды дауыл жиі орын алатын аймақтарда ауруханаға түскендер саны артады.
- Мұндай құбылыстар ауаның температурасын күрт өзгертуі мүмкін. Күндіз шаң күн сәулесін шағылыстырып, салқындату әсерін береді. Ал түнде, керісінше, жылуды жер бетіне қайта жібермей, ауа температурасын көтереді.
- 1930 жылдары АҚШ-та «Dust Bowl» деген атпен белгілі жойқын шаңды дауылдар тіркелді. Бұған себеп – шектен тыс жер жырту, құрғақшылық және дұрыс ұйымдастырылмаған егіншілік. Миллиондаған адам өз ауылдарын тастап кетуге мәжбүр болды.
- Шаң ауада болғанда, оның құрамында бактериялар, саңырауқұлақтар, пестицидтер мен уытты заттар болуы мүмкін. Мұндай ластану індеттердің таралуына себеп болады. Сахара шаңы мен Африкадағы менингит эпидемиясы арасындағы байланыс ғылыми дәлелденген.
- Шаң атмосферада күн сәулесінің жер бетіне жетуіне кедергі келтіріп, климатқа әсер етеді. Бұл жауын-шашын мөлшерін азайтып, жергілікті температураны төмендетуі мүмкін. Дегенмен мұндай шаң топырақ пен мұхит экожүйесін тыңайтатын қасиетке де ие.
- Шаңды дауылдар авиация үшін үлкен қиындық тудырады. Олар көрінуді төмендетіп, ұшақ қозғалтқыштарын зақымдайды. Мұндай жағдайда әуежайлар рейстерді уақытша тоқтатады.
- Кей жағдайларда ауадағы шаң соншалық тығыз болып, күндіз қараңғылық орнайды. Мұндай кезде көлік құралдарының қозғалысы қиындайды, адамдар бағдарынан жаңылады. Бұл – құтқару қызметтері үшін де күрделі сын.
- Көне заманда адамдар шаңды дауылды құдайлардың қаһары немесе жаман белгі деп санаған. Кей халықтар мұндай құбылыстан қорғану үшін арнайы ырымдар жасаған. Қазіргі заманда дауылдар спутниктер мен метеостанциялар арқылы бақылауға алынады.
- Шаң бөлшектері электр зарядтарын жинап, статикалық электрлікті тудыруы мүмкін. Ең күшті дауылдар кезінде ауада найзағай тәрізді электр разрядтары байқалады. Бұл құбылыс ішкі белсенділіктің жоғары екенін көрсетеді.
- Мұхитқа түскен шаң тропикалық дауылдардың пайда болуына да әсер етуі мүмкін. Ол су буларының конденсациясына жағдай жасап, бұлттардың пайда болуын жеделдетеді. Сондықтан шаңды дауыл тек құрлықпен шектелмей, жаһандық атмосфералық процестерге де әсер етеді.
Бұл деректер шаңды дауылдардың қаншалықты күрделі әрі қуатты табиғи құбылыс екенін айқын көрсетеді. Оларды дұрыс түсіну – осындай жағдайларда алдын алу шараларын ұйымдастыруға көмектеседі. Шаңды дауылдар бізді қоршаған ортаға бейімделу қажеттігін еске салады. Олардың әсерін зерттеу ғылым мен қоғам үшін маңызды бағыттардың бірі болып қала береді.
