Циклондар – табиғаттың ең әсерлі әрі қауіпті құбылыстарының бірі. Олар мыңдаған километрге созылып, үлкен аймақтардың климатын өзгертеді және миллиондаған адамдардың өміріне ықпал етеді. Циклондарды зерттеу арқылы ғалымдар Жер атмосферасының құрылымын және жаһандық климаттық өзгерістердің себептерін жақсырақ түсінеді. Төменде сіз білмеуіңіз мүмкін болған циклондар туралы қызықты деректер берілген.
- «Циклон» сөзі грек тілінен шыққан және «айналмалы қозғалыс» деген мағынаны білдіреді. Бұл атау кездейсоқ емес, себебі циклон төмен қысым аймағының айналасында ауа массаларын спираль түрінде тарта отырып, айналып қозғалады. Осындай айналмалы сипат оның негізгі белгісі болып саналады.
- Циклон жылы және ылғалды ауа мұхит үстінде көтеріліп, суып, бұлттарға айналған кезде түзіледі. Бұл процесте жылу бөлініп, ол жүйенің айналу күшін арттырады және өзін-өзі күшейтетін энергия айналымын қалыптастырады. Сол себепті циклондар көбіне жылы сулар үстінде пайда болады.
- Солтүстік жарты шарда циклондар сағат тіліне қарсы, ал оңтүстік жарты шарда сағат тілімен айналады. Бұл құбылыс Жердің айналуынан туындайтын Кориолис күшімен түсіндіріледі. Сондықтан әр жарты шарда циклондардың айналу бағыты қарама-қарсы болады.
- Циклондардың бірнеше түрі бар: тропикалық, субтропикалық, қоңыржай және полярлық. Ең қауіптісі – тропикалық циклондар, оларға урагандар, тайфундар және тропикалық дауылдар жатады. Олар аса қуатты энергия жинап, жойқын күшке айналуы мүмкін.
- Қатты тропикалық циклондарда желдің жылдамдығы сағатына 250 километрден асады. Мұндай желдер шатырларды жұлып, ағаштарды сындыруға және ғимараттарды қиратып жіберуге қауқарлы. Ал дауылдың дәл ортасында «көз» деп аталатын тыныш аймақ бар, онда жел өте әлсіз немесе мүлде болмайды.
- «Циклон көзі» әдетте 20–60 километр аралығында болады. Оның айналасында бұлт қабырғалары орналасады, дәл сол жерде ең күшті жел мен нөсер жаңбыр байқалады. Ал көздің ішінде аспан ашық әрі тыныштық орнайды, бұл айналадағы хаоспен қатты контраст тудырады.
- Циклондар тек қираушы күш қана емес, сонымен бірге табиғи тепе-теңдікті сақтауда маңызды рөл атқарады. Олар экватордан полюстерге дейін жылу мен ылғалды тасымалдап, атмосферадағы энергияның таралуын теңестіреді. Егер циклондар болмаса, Жер климаты әлдеқайда шектен шыққан болар еді.
- Әлемнің әр өңірінде циклондарға әртүрлі атаулар беріледі. Атлант мұхитында және Тынық мұхитының шығысында оларды ураган, ал Тынық мұхитының батысында тайфун деп атайды. Үнді мұхитында және Араб теңізінде олар жай ғана тропикалық циклондар деп аталады.
- Тропикалық циклондардың күшін анықтау үшін Саффир–Симпсон шкаласы қолданылады. Ол бес санатқа бөлінеді – қалыпты дауылдардан бастап апатты урагандарға дейін. Әр деңгей желдің жылдамдығы мен болжанған қирату дәрежесіне байланысты анықталады.
- Солтүстік жарты шардағы ең қуатты урагандардың бірі – 2015 жылы тіркелген «Патрисия» циклоны. Оның желі сағатына 345 километр жылдамдыққа жетіп, метеорология тарихындағы ең күшті дауылдардың біріне айналды.
- Кейбір циклондар бірнеше күннен апталарға дейін созылып, мұхиттар арқылы мыңдаған километрге қозғала алады. Олардың бағыты атмосфералық ағымдар мен фронттардың әсерінен жиі өзгереді. Сондықтан олардың нақты қозғалысын болжау тіпті заманауи спутниктер үшін де күрделі міндет.
- Кейде тропикалық циклондар әлсіреп, қоңыржай аймақтарға жеткенде кәдімгі жаңбырлы дауылдарға айналады. Олар бұрынғыдай күшті болмаса да, нөсер жаңбыр мен желдің әсерінен климатқа ықпал ете алады.
- Жер бетінде бір уақытта бірнеше белсенді циклон болады. Әдетте олар жылы маусымда, мұхиттардың температурасы жоғарылаған кезде жиі түзіледі. Заманауи спутниктер олардың қозғалысын тәулік бойы бақылайды.
- Циклондар тек жел ғана емес, теңіз толқындары мен дауылды көтерілуге де себеп болады. Олар теңіз деңгейін көтеріп, жағалаудағы аймақтарды су басып, қала мен ауылдарға айтарлықтай зиян келтіреді. Көп жағдайда адам өліміне дәл осындай су тасқыны себеп болады.
- Тропикалық циклондар кезінде жауын-шашын көлемі бірнеше күнде 1000 миллиметрге дейін жетеді. Бұл су тасқыны мен жер көшкіндерін туғызады, әсіресе таулы өңірлерде. Ал құрғақ аймақтар үшін мұндай жаңбыр кейде шөлді тірілтетін құбылысқа айналады.
- Циклондар теңіз экожүйелеріне де әсер етеді. Күшті дауылдардан кейін теңіз суы оттегі мен қоректік заттарға байып, планктон мен басқа да тіршілік иелерінің өсуіне ықпал етеді. Осылайша жойқын құбылыстың өзі табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға көмектеседі.
- Ұқсас құбылыстар Күн жүйесінің басқа ғаламшарларында да кездеседі. Ең танымалы — Юпитердегі «Үлкен Қызыл Дақ», ол үш жүз жылдан астам уақыт бойы тоқтамай соғып тұрған алып дауыл. Оның көлеміне бүкіл Жер планетасы сыйып кетер еді.
- Технологияның дамуы циклондарды зерттеуді жеңілдетті. Метеоспутниктер, дрондар мен компьютерлік модельдер олардың бағытын, күшін және жылдамдығын нақты бақылауға мүмкіндік береді. Бұл мыңдаған адамның өмірін сақтап қалуға көмектеседі.
- Циклондардың әсері тек табиғатпен шектелмейді, ол экономиканы да әлсіретеді. Мұндай құбылыстар ауыл шаруашылығына, энергетика мен көлік инфрақұрылымына зор зиян тигізеді. Қатты урагандардан кейінгі қалпына келтіру жұмыстары кейде бірнеше жылға созылады.
- Ежелгі халықтар циклондарды құдайдың қаһары немесе табиғат рухтарының ашуы деп санаған. Кариб аймағында Гуабансе есімді дауыл құдайы туралы аңыз болған, ал Азияда циклондар су рухтарының ызасымен байланыстырылған. Бұл түсініктер адамдардың табиғат күшіне деген құрметін көрсетеді.
- Климаттың жылынуы циклондардың жиілігі мен күшіне әсер етуі мүмкін. Ғалымдардың пікірінше, мұхит суының температурасы артқан сайын, аса қуатты дауылдар пайда болу ықтималдығы да өседі. Дегенмен циклондардың жалпы саны көбеймесе де, олардың күші айтарлықтай артып отыр.
Циклондар — табиғаттың қуатын айқын көрсететін күрделі әрі таңғажайып құбылыс. Олардың неймовир деректері Жер атмосферасының қалай жұмыс істейтінін және тіршіліктің тепе-теңдігін сақтаудағы рөлін ашып көрсетеді. Циклондарды зерттеу адамзатқа климаттың өзгерісін түсініп, табиғи апаттарға дайын болуға мүмкіндік береді. Бұл құбылыс — табиғаттың қауіпті болса да, өмірге қажет бөлігі екенін дәлелдейді.
