Тырналар – Жер бетіндегі ең сымбатты әрі әсем құстардың бірі, олар ежелден бері адамзатты сұлулығымен, сымбатымен және ерекше символдық мәнімен таңдандырып келеді. Олардың бейнелері мифтерде, аңыздарда, өлеңдер мен халық өнерінде жиі кездеседі. Тырна адалдықтың, ұзақ өмірдің және рухани жаңарудың нышаны болып саналады. Бұл құстар өздерінің әдемі сырт келбетімен ғана емес, сонымен қатар ақылдылығымен, ұйымшылдығымен және ерекше мінез-құлқымен де ерекшеленеді. Төменде тырналар туралы сіз білмеуі мүмкін қызықты әрі танымдық деректер келтірілген.
- Тырналар тырналар тұқымдасына жатады және олардың 15-тен астам түрі бар. Олар Антарктида мен Оңтүстік Америкадан басқа барлық құрлықтарда таралған. Ең танымал түрлеріне сұр тырна, канадалық тырна, жапон маньчжур тырнасы және африкалық тәжді тырна жатады. Әрбір түрдің түсі, дауысы және өмір салты өзіне тән ерекшеліктерімен дараланады.
- Тырналар – жер бетінде өмір сүретін ең ежелгі құстардың бірі. Олардың ата-бабалары 60 миллион жылдан астам уақыт бұрын, динозаврлар жойылғаннан кейін пайда болған. Археологиялық қазбаларда табылған ежелгі тырналардың қаңқалары қазіргі түрлерге өте ұқсас болып келеді.
- Тырналар ерекше адалдығымен танымал. Олар өмір бойы жұп болып өмір сүреді, ал жұбынан айырылған кезде көбіне жаңа серік іздемейді. Тырналардың үйлену билері табиғаттың ең көрікті көріністерінің бірі саналады, олар секіріп, айналып, қанаттарын жайып би билейді.
- Табиғатта тырналардың өмір сүру ұзақтығы шамамен 20–25 жыл, ал қолда өсірілген жағдайда 40–50 жылға дейін өмір сүре алады. Кей жағдайларда кейбір тырналар жарты ғасырдан да ұзақ өмір сүрген. Бұл оларды ең ұзақ ғұмырлы құстардың қатарына қосады.
- Тырналар жыл сайын ұзақ қашықтықтарға ұшып өтеді. Кейбір түрлері жыл сайын 10 мың шақырымнан астам қашықтықты бағындырып, ұя салатын және қыстайтын аймақтар арасында көшіп жүреді. Олардың дәстүрлі көшу жолдары жүздеген жылдар бойы өзгеріссіз сақталған.
- Ұшқан кезде тырналар V тәрізді тізбек құрып ұшады, бұл оларға ауа кедергісін азайтып, күш үнемдеуге мүмкіндік береді. Әр құс алдындағысының сәл төмен жағында ұшып, оның қанаты көтерген ауаны пайдаланады. Шаршаған жетекші орнын келесі құс басып алады, осылайша олар мыңдаған шақырымды тоқтаусыз еңсереді.
- Тырналардың дауысы ерекше әрі алысқа жетеді. Олардың «құрылдаған» үні бірнеше шақырым қашықтықтан естіледі. Еркек пен ұрғашы тырналар үйлесімді түрде «қос дауыспен» ән айтып, бір-бірімен байланысып отырады.
- Тырналар көбінесе батпақтар, өзендер мен көлдердің маңына ұя салады. Ұяларын құрғақ шөп пен қамыстан жасап, оларды хищниктерден қорғау үшін қол жетпес жерлерге орналастырады. Әдетте аналық бір-екі, кейде үш жұмыртқа салады, ал балапандарды екі ата-ана да қорғайды және асырайды.
- Тырналардың балапандары жұмыртқадан шыққан сәттен-ақ белсенді болады. Бірнеше сағат ішінде олар жүре де, жүзе де алады. Балапандарды ата-аналары ұсақ жәндіктермен, балықтармен және өсімдік бөліктерімен қоректендіреді.
- Бұл құстардың есте сақтау қабілеті өте жақсы дамыған. Тырналар адамдарды таниды және олармен байланыс орната алады. Зообақтарда олар өз күтушілерін айырып, оларға ерекше бауырмалдық танытады.
- Тырна көптеген халықтардың мәдениетінде маңызды рөл атқарады. Жапонияда ол ұзақ өмір мен бақыттың, Қытайда — мәңгілік пен асқақтықтың, ал Қазақстан мен Украинада ол туған жер мен сағыныштың символы ретінде қабылданады.
- Ежелгі аңыздарда тырна жиі құдайлардың елшісі немесе ата-баба рухының бейнесі ретінде суреттелген. Көктемде тырнаның қайтып келуі ежелден жақсылық пен үміттің нышаны саналған.
- Ұшып бара жатқанда тырналар үнемі бір-бірімен дыбыстық байланыста болады. Бұл оларға түнгі көші-қон кезінде топтан ажырап қалмауға көмектеседі.
- Тырналардың қорегі маусымға байланысты өзгереді. Олар дәнді дақылдармен, жидектермен, жәндіктермен, ұсақ балықтармен, қосмекенділермен және кейде кеміргіштермен қоректенеді. Мұндай әртүрлілік олардың түрлі ортада бейімделуіне мүмкіндік береді.
- Тырналардың аяқтары ұзын және мықты, бұл оларға батпақ арқылы жүруге және жауларынан қорғануға көмектеседі. Қауіп төнген жағдайда олар тұмсығымен немесе аяғымен қатты соққы жасай алады.
- Тырналардың көру қабілеті ерекше дамыған. Олар биіктен жемтігін байқап, бағытты дәл анықтай алады. Тіпті ымырт кезінде де ұсақ қозғалыстарды анық көреді.
- Тырналар билеуді жақсы көреді және мұны тек жұптасу маусымында ғана емес, басқа уақытта да жасайды. Олардың қозғалыстары үйлесімді және әсем, бұл адамзатқа би өнерін, өлеңдер мен суреттерді шабыттандырды.
- Кейбір тырна түрлері жойылып кету қаупінде. Әсіресе жапон қызыл тырнасы мен сібір ақ тырнасы өте сирек кездеседі. Олардың саны табиғи мекендерінің азаюы мен браконьерліктің салдарынан азайып келеді.
- Ғалымдар тырналардың әлеуметтік құрылымы күрделі екенін анықтаған. Көшіп-қону кезінде олар үлкен топтарға бірігеді, ал тәжірибелі ересектер жас құстарды бастап жүреді. Бұл олардың ұйымшылдығы мен тәртіптілігін көрсетеді.
- Тырналар экожүйенің тепе-теңдігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Олар өсімдіктердің тұқымдарын таратады, жәндіктердің санын реттейді және табиғи ортаның тазалығын қамтамасыз етеді.
- Әлемде тырналарды қорғауға арналған көптеген қорықтар мен ұлттық парктер бар. Ең белгілілері Қытайда, Жапонияда, Үндістанда және Ресейде орналасқан. Бұл аймақтарда жүргізілген табиғатты қорғау шаралары арқасында кейбір түрлердің саны қалпына келтірілді.
Тырналар – табиғаттың сұлулығын, даналығын және үйлесімін бейнелейтін ғажайып жаратылыстар. Олардың таңғаларлық өмірі мен әдеттері адамға өмірдің тепе-теңдігін және табиғатты қорғаудың маңызын еске салады. Тырналардың аспандағы әсем ұшуы бізге еркіндік пен үйлесімнің шынайы бейнесін көрсетеді.
