Шаяндар — теңіздерде, мұхиттарда және кейде құрлықта кездесетін ерекше тіршілік иелері. Олар тек сыртқы пішінімен ғана емес, сонымен қатар қимыл-қозғалысы, мінез-құлқы және тіршілік ету тәсілімен де назар аударады. Кейбір шаяндар өте терең суларда өмір сүрсе, өзгелері миллиондаған дарақтармен жаппай көшіп-қонуымен танымал. Егер сіз шаяндарды қарапайым су жәндіктері деп ойласаңыз, төмендегі мәліметтер бұл пікіріңізді өзгертеді. Назарларыңызға сіз білмеген қызықты әрі танымдық деректер топтамасын ұсынамыз.
- Жер бетінде 6 800-ден астам шаян түрі бар, олар теңіздерде, мұхиттарда, жағалауларда және тропикалық ормандарда тіршілік етеді. Кейбір түрлері 5 000 метрден астам тереңдікте өмір сүреді, мұнда жарық мүлде жоқ және қысым өте жоғары. Бұл — шаяндардың кез келген ортаға бейімделу қабілетінің айғағы.
- Шаяндар — буынаяқтылар тобына жататын жануарлар, олардың сыртқы қаңқасы хитин мен кальцийден тұрады. Бұл қаңқа созылмайтындықтан, шаян өсіп-жетілу үшін оны мезгіл-мезгіл тастап, жаңасын қалыптастырады. Бұл үдеріс линька деп аталады және шаян өміріндегі ең әлсіз әрі қауіпті кезеңдердің бірі.
- Көптеген шаяндардың он аяғы болады, бірақ алдыңғы екеуі қармақ тәрізді қысқыштарға айналған. Олар қысқыштарын қорғану, аң аулау, ін қазу және қарым-қатынас үшін пайдаланады. Кейбір түрлерде қысқыштар әртүрлі мөлшерде болады.
- Шаяндар аяқтарының құрылымына байланысты көбінесе жанымен қозғалады. Бұл оларға жыртқыштардан жылдам қашуға және тар жерлерде оңай маневр жасауға мүмкіндік береді. Алайда кейбір түрлері алға және артқа да жүре алады.
- Шаяндардың күрделі құрылысты көздері бар, олар бас айналасында 360 градусқа жуық бұрылуға қабілетті. Осылайша олар айналаны толық көре алады, бұл тіршілік үшін өте маңызды. Кейбір шаяндар тіпті поляризацияланған жарықты да ажырата алады.
- Аустралиядағы Рождество аралында мекендейтін қызыл шаяндар жыл сайын теңізге жаппай көшіп-қонады. Миллиондаған шаян орманнан жағалауға қарай жұмыртқа салуға бет алады, бұл табиғаттың ғажайып көріністерінің бірі. Осы уақытта жолдар жабылып, адамдар шаяндарға кедергі келтірмес үшін арнайы өткелдер салынады.
- Кейбір шаяндар, мысалы, эрмит шаяндары өз панцирінен айырылғандықтан, бос теңіз ұлуларының қабыршағын баспана ретінде пайдаланады. Олар бұл үшін бір-бірімен таласып, кейде арнайы кезек құрып, қабыршақтармен алмастырады. Бұл әрекет олардың ақылдылығы мен бейімделуін дәлелдейді.
- Шаяндар кейбір түрлерінде әрі суда, әрі құрлықта тыныс ала алады. Су шаяндарында желбезек тек ылғалды ортада жұмыс істесе, құрлықтағыларда ауадан оттек сіңіретін арнайы құрылымдар бар. Бұл олардың бейімделу ауқымын кеңейтеді.
- Кейбір шаяндардың аталықтары бір үлкен қысқышымен аналықтарды тартуға тырысады. Олар бұл қысқышты әуеде сермеп, ерекше ырғақпен қозғалады. Мұндай мінез-құлық мангр ормандарында мекендейтін шаяндарға тән.
- Шаяндар жоғалған аяқ-қолдарын қайта өсіре алады. Егер олар шайқас кезінде қысқышын не аяғын жоғалтса, бірнеше линькадан кейін жаңа аяқ-қол өсіп шығады. Алайда бұл ұзақ әрі көп энергияны қажет ететін үдеріс.
- Шаяндардың қоректену ерекшелігі алуан түрлі: олар жыртқыш, өлексешіл және өсімдікпен қоректенетін түрлерге бөлінеді. Көптеген шаяндар су түбіндегі өлі ағзаларды жеп, тазалаушы рөл атқарады. Кейбір түрлері ұлуларды, балықтарды, басқа буынаяқтыларды және тіпті балапандарды да жейді.
- Кей шаяндарда қысқыштар асимметриялы дамыған — біреуі үлкен, екіншісі кіші. Үлкен қысқышпен олжаны ұстаса, кішісімен ұсақтап жейді. Бұл — еңбекті бөлудің тамаша мысалы.
- Ғалымдар кейбір терең теңіз шаяндарының қараңғыда жарқырай алатынын анықтаған. Бұл биолюминесценция оларды жыртқыштардан қорғайды немесе басқа шаяндарға белгі береді. Мұндай қасиет терең теңіз өмірін зерттеуде өте маңызды.
- Шаяндар дыбыссыз, бірақ күрделі қарым-қатынасқа қабілетті. Олар қысқыштарымен ым жасайды, дірілдетеді немесе су астында дыбыс шығарады. Бұл белгілер арқылы олар қауіп, жұптасу немесе иелік ету туралы ақпарат береді.
- Шаяндардың өмір сүру ұзақтығы түріне, өлшеміне және мекендеу ортасына байланысты болады. Ұсақ шаяндар бірнеше жыл өмір сүрсе, ірі түрлері 30 жылға дейін жетеді. Жасанды ортада күтім жақсы болса, олар бұдан да ұзақ өмір сүреді.
- Жапондық өрмекшітектес шаян — аяқтарының ұзындығы бойынша әлемдегі ең ірі шаян. Оның аяқтарының арақашықтығы 3 метрден асады. Қорқынышты келбетіне қарамастан, бұл шаян тыныш әрі бейбіт тіршілік етеді.
- Көптеген шаяндар өз түсін өзгерту арқылы жасырына алады. Олар денелеріне балдыр, ұлулар қабыршағы немесе маржан сынықтарын жабыстырып, маскировка жасайды. Бұл оларға жыртқыштардан қорғануға және олжаға байқатпай жақындауға көмектеседі.
- Шаяндардың асқазанында ас қорытатын тістері бар. Бұл құрылымдар гастролит деп аталады және қатты азықты ұсақтап, тез сіңіруге мүмкіндік береді. Осындай ерекше құрылымдар олардың күрделі бейімделу деңгейін көрсетеді.
- Кей мәдениеттерде шаян — қорғаныс, өмірдің циклділігі және төзімділіктің символы. Астрологияда ол Сарышаян белгісімен бейнеленіп, сезімталдық пен интуициямен байланыстырылады. Шаяндар көптеген елдерде тағам, дәстүр және өнерде маңызды орын алады.
- Шаяндар қоршаған ортаның өзгерісіне өте сезімтал, әсіресе су ластануы мен температураның жоғарылауына. Климаттың өзгеруі олардың көшуі, көбеюі мен тіршілік етуіне тікелей әсер етеді. Сондықтан шаяндарды зерттеу теңіз экожүйелерінің жағдайын бағалауға көмектеседі.
Шаяндар — ғажайып бейімделгіш, ерекше мінезді және табиғаттағы маңызды рөл атқаратын тіршілік иелері. Бұл таңғажайып фактілер олардың өміріндегі күрделі әрі сан қырлы қырларын ашады. Табиғаттағы тепе-теңдікті сақтауда олардың үлесі зор және олар бізге көп нәрсе үйрете алады. Осындай қызықты мәліметтер сізді шаяндарға жаңа көзқараспен қарауға шабыттандырады деп сенеміз.
