Қызылқұм – Орталық Азиядағы ең ірі шөлдердің бірі. Ол Әмудария мен Сырдария өзендерінің арасында орналасқан және Қазақстан, Өзбекстан мен Түрікменстан аумағына таралған. Бұл өңірдің табиғаты қатал болғанымен, тарихи, геологиялық және биологиялық тұрғыдан аса маңызды. Мұнда сирек кездесетін өсімдіктер мен жануарлар тіршілік етеді, ал жер қойнауы қазба байлықтарға толы. Төменде сіз білмеуі мүмкін қызықты мәліметтер берілген.
- Қызылқұм атауы түркі тілдерінен аударғанда «қызыл құм» деген мағына береді. Мұндағы құмның қызғылт сары түсі топырақтағы темірдің көп мөлшерде болуымен байланысты. Күннің жарығына қарай бұл түс түрлі реңдерге ауыса алады.
- Қызылқұм шөлінің жалпы аумағы шамамен 300 мың шаршы шақырымды құрайды. Бұл көрсеткіш бойынша ол Азиядағы үшінші шөл, тек Гоби мен Қарақұмнан ғана кейін тұрады. Мұндай кең алқап Орталық Азияның табиғи картасында ерекше орын алады.
- Шөлдің жер бедері әртүрлі – құм төбелер, сазды жазықтар, тұзды топырақтар мен тасты аймақтар кездеседі. Бұл алуан түрлілік геологиялық тарихпен түсіндіріледі, өйткені бұл өңір ежелгі теңіздердің түбі болған. Жер қойнауынан табылған қабаттар сол дәуірлердің куәсі.
- Қызылқұмның климаты – континенттік, температура айырмашылығы өте үлкен. Жазда 50 градусқа дейін ысып, қыста -20 градустан төмендейді. Дегенмен, мұндай жағдайға бейімделген тіршілік иелері бар.
- Өсімдіктердің көбі құрғақшылық пен тұзға төзімді болып келеді. Мұнда сексеуіл, жусан, эфедра сияқты шөлге бейім бұталар өседі. Кейбір түрлерінің тамыры өте тереңге бойлап, ылғалды жерден тартып алады.
- Шөлде өмір сүретін ең қызықты жануарлардың бірі – Орталық Азия вараны. Оның ұзындығы 1,5 метрден асады, ал тіршілігі туралы әлі де зерттеліп жатыр. Бұл түр Қызыл кітапқа енгізілген сирек жануар ретінде қорғалады.
- Мұнда ақбөкен, қосаяқ, құмтышқан, құм жорғалаушылары мен сирек кездесетін дуадақ құстары мекендейді. Көптеген түрлер эндемик саналады, яғни тек осы жерде ғана кездеседі. Бұл Қызылқұмның экологиялық маңызын арттырады.
- Шөл аумағында ежелгі жануарлардың, тіпті динозаврлардың қазба қалдықтары табылған. Ғалымдар мұндағы бор дәуірінің жыныстарын зерттей отырып, ежелгі экожүйелердің қалай болғанын анықтауда. Бұл ашылымдар палеонтология үшін құнды ақпарат береді.
- Қызылқұм табиғи байлықтарға да бай – мұнда алтын, уран, табиғи газ және басқа пайдалы қазбалар кездеседі. Әлемдегі ең ірі алтын кен орындарының бірі – Мурунтау осы шөлдің ішінде орналасқан. Ол Өзбекстанның экономикалық дамуында маңызды рөл атқарады.
- Табиғатты сақтау мақсатында Қызылқұмда қорықтар мен қорғалған аймақтар құрылған. Мысалы, «Жейран» қорығында сирек кездесетін жейрандарды көбейту жұмыстары жүргізілуде. Бұл – шөл фаунасын қалпына келтірудің табысты мысалы.
- Ежелгі заманда Қызылқұм арқылы Ұлы Жібек жолының тармақтары өткен. Қазіргі таңда археологтар бұл өңірден бекіністердің қалдықтарын, керамика, тиындар мен қоныстардың іздерін табуда. Бұл тарихи маңыздылығын дәлелдейді.
- Бүгінгі таңда кейбір көшпелі қауымдар шөл аумағында дәстүрлі өмір салтын жалғастыруда. Олар түйе, қой, ешкі бағып, маусымдық қоныстар арасында көшіп жүреді. Бұл мәдениет – ұлттың рухани мұрасының бір бөлігі.
- Қызылқұмда ғылыми-зерттеу станциялары жұмыс істейді. Олар шөлейттену, топырақ эрозиясы және өсімдіктердің климатқа бейімділігін зерттейді. Бұл мәліметтер қоршаған ортаны қорғау стратегияларын әзірлеуге көмектеседі.
- Туризм саласы да дами бастады: экспедициялар, фото-турлар мен этнографиялық сапарлар көптеп ұйымдастырылады. Құм төбелерін аралау, түнгі аспанды тамашалау және көшпенділердің тұрмысымен танысу шетелдік туристерді қызықтырады. Өңір экотуризмге зор мүмкіндік береді.
- Адамдар сирек тұратындықтан және жарық ластануы болмағандықтан, Қызылқұм түнгі аспанды бақылау үшін таптырмас орын. Бұл жерде сүтті жол, жұлдыз шоғырлары мен планеталар айқын көрінеді. Астрономдар мен әуесқой бақылаушылар бұл өңірді ерекше бағалайды.
- Қоршаған ортаны қалпына келтіру мақсатында сексеуіл отырғызу, жерге ылғал сақтау жобалары қолға алынған. Бұл – шөлейттенуге қарсы күрестің тиімді тәсілдерінің бірі. Экологиялық жобалар өңірдің тұрақты дамуына ықпал етеді.
Осы қызықты мәліметтер Қызылқұмның жай ғана шөл емес, табиғи, тарихи әрі ғылыми тұрғыдан бай өңір екенін көрсетеді. Ол адамзат үшін құнды дереккөз болып саналады. Қызылқұмды сақтау мен зерттеу келешек ұрпақ үшін маңызды. Бұл шөл әлі де көп сырын ашуға дайын.
