Шахмат – тек үстелде ойналатын ойын ғана емес, ол логика, стратегия, психология және ойлау өнерін біріктіретін тұтас әлем. Бұл ойын әртүрлі жастағы, мамандықтағы және мәдениеттегі адамдарды біріктіріп, зейін мен сабырлықты дамытады. Ғасырлар бойы шахмат жетіліп, өзгеріп, жаңа дәуірлерге бейімделіп отырса да, ол бүгінгі цифрлық заманда да өз маңызын жойған жоқ. Бұл ойында сан түрлі құпиялар, жаңалықтар мен таңғаларлық деректер сақталған. Төменде сіз білмеуі мүмкін шахмат ойыны туралы қызықты әрі танымдық фактілер келтірілген.
- Шахматтың шығу тегі шамамен VI ғасырға, Үндістанға тиесілі, онда бұл ойын чатуранга деп аталған. Ол төрт түрлі әскер түрін бейнелеген: жаяу әскер, атты әскер, соғыс күймесі және пілдер. Кейінірек бұл ойын Парсы еліне, одан әрі Еуропа мен бүкіл әлемге таралды. Қазіргі заманғы шахмат XV ғасырда қалыптасты.
- Шахматтағы мүмкін жүрістердің саны шексіз деуге болады. Математиктердің есебінше, шахматтағы ықтимал комбинациялар саны бүкіл ғаламдағы атомдар санынан да көп. Бұл ойынды есептік тұрғыда ең күрделі ойындардың біріне айналдырады. Сол себепті тіпті ең қуатты компьютерлердің өзі барлық ықтимал жүрістерді есептеуде қиындыққа тап болады.
- Шахматтағы ең қысқа ойын екі жүріспен аяқталады және ол ақымақ мат деп аталады. Мұндай жағдай өте сирек кездеседі және қарсыластың өрескел қателігімен ғана мүмкін болады. Мысалы: 1. f3 e5 2. g4 Qh4#. Бұл мысал корольді қорғаусыз қалдырудың қаншалықты қауіпті екенін көрсетеді.
- Шахматты Халықаралық Олимпиада комитеті ресми түрде спорт түрі деп таныған. Ол Олимпиада бағдарламасына енбесе де, шахмат олимпиадалары сияқты ірі халықаралық жарыстар тұрақты түрде өткізіледі. Кәсіби шахматшылар спортшылар сияқты арнайы жаттығулар жасайды. Бұл ойын төзімділікті, зейінді және логикалық ойлауды талап етеді.
- Ең алғашқы шахмат машинасы XVIII ғасырда жасалып, Түрік деп аталған. Ол өзі автоматты түрде ойнайтын құрылғы ретінде көрсетілгенімен, шын мәнінде оның ішінде адам жасырынған болатын. Түрік бүкіл әлемді аралап, көрермендерді таңғалдырған, кейін оның құпиясы ашылған. Бұл оқиға шахматтағы алғашқы техникалық алдау ретінде тарихта қалды.
- Гроссмейстер – шахматтағы ең жоғарғы атақ және ол өмір бойына беріледі. Бұл атақты Халықаралық шахмат федерациясы (ФИДЕ) 1950 жылы енгізген, алғашында оны 27 адам алған. Қазіргі таңда әлемде 1700-ден астам гроссмейстер бар. Ең жас гроссмейстер – 12 жас 4 айында бұл атақты алған Абхиманью Мишра.
- Шахмат дебюттері жеке атауларға ие және олар мұқият зерттелген. Мысалы, Сицилиялық қорғаныс, Испандық партия, Каро-Канн қорғанысы немесе Ферзь гамбиті. Әр дебюттің ондаған және жүздеген нұсқалары болады. Кәсіби ойыншылар оларды жылдар бойы зерттеп, артықшылық алуға тырысады.
- Шахмат тарихындағы ең ұзақ партия 269 жүрістен тұрған. Бұл партия 1989 жылы Николич пен Арсович арасында өтіп, тең нәтижемен аяқталған. Ойын 20 сағаттан астам уақытқа созылған. Мұндай шыдамдылық пен табандылық тіпті шахматты ұнатпайтын адамдардың өзін таң қалдырады.
- Шахматта әр жүрісті жазуға арналған арнайы нотация жүйесі бар. Бұл жүйеде әр шаршыға әріп пен сан арқылы координата беріледі, ал фигуралар әріптермен белгіленеді. Мысалы, e4 – пешканың e4 алаңына жүргенін білдіреді. Мұндай жазба жүйесі ойындарды кейін қайта талдап үйренуге мүмкіндік береді.
- Гарри Каспаров әлемнің ең үздік шахматшысы ретінде 20 жылдан астам уақыт бойы көш бастап тұрды. 1997 жылы оның Deep Blue атты компьютермен кездесуі тарихи сәт болды. Компьютердің жеңісі жаңа шахмат дәуірінің басталуын білдірді. Дегенмен, Каспаров шахмат аңыздарының бірі болып қала берді.
- Шах сөзі парсының «шах» (патша) сөзінен шыққан. Ал «шах және мат» тіркесі «шах мат» – патша өлді деген мағынаны білдіреді. Бұл ойындағы соңғы сәттің терең символдық мәнге ие екенін көрсетеді. Тіл мен мәдениет шахмат терминологиясына айтарлықтай әсер еткен.
- Кейбір елдерде шахмат мектеп бағдарламасына енгізілген. Ол баланың жадысын, логикасын, кеңістіктік ойлауын және шешім қабылдау қабілетін дамытатыны дәлелденген. Мысалы, Арменияда бастауыш мектептерде шахмат сабағы міндетті. Ғылыми зерттеулер шахматтың зияткерлік дамуға оң әсер ететінін растайды.
- Шахмат көптеген суретшілерді, жазушылар мен режиссерлерді шабыттандырған. Бұл ойын ақыл-ой күресінің, тағдыр мен таңдаудың символына айналған. Өнерде шахмат жиі өмірдің, стратегияның және таңдау мүмкіндігінің метафорасы ретінде қолданылады. Бұған «Жетінші мөр», «Ханшайым жүрісі» фильмдері мен Набоков шығармаларын мысал етуге болады.
- Шахматта әзіл немесе балама нұсқалар да бар, мысалы, кері шахмат немесе үш адамдық шахмат. Мұндай түрлері ойын-сауық, жаттығу немесе ойлаудың балама тәсілін дамыту үшін жасалған. Кейбір түрлердің өз жанкүйерлері мен қауымдастықтары бар. Бұл шахматтың шығармашылық пен жаңалыққа ашық ойын екенін дәлелдейді.
- Қазіргі шахмат платформалары адамдарға бүкіл әлем бойынша нақты уақытта ойнауға мүмкіндік береді. Chess.com, Lichess сияқты сайттар миллиондаған ойыншыларды біріктіреді. Онлайн турнирлер, тікелей эфирлер және тіпті сабақтар өткізіледі. Бұл шахматты бұрынғыдан да қолжетімді әрі танымал етті.
Бұл таңғажайып деректер шахматтың қаншалықты терең, жан-жақты және қызықты ойын екенін көрсетеді. Бұл ойын тарихты, мәдениетті, математиканы және психологияны біріктіріп, ой мен мінезге сынақ қояды. Шахмат шабыт береді, дамытады және әлемнің түкпір-түкпіріндегі адамдарды біріктіреді. Мұндай қызықты деректерді біле отырып, біз таныс ойынға жаңаша көзқараспен қарай аламыз.
