Күз – табиғаттың алтын түске боялып, байсалдылық пен терең ойларға жетелейтін ерекше кезеңі. Бұл мезгіл жазғы жайлылықтан қысқы суыққа өту сәтін білдіреді және сол арқылы өмірдің өзгермелігін көрсетеді. Күз тек ауа райымен немесе ағаш жапырақтарының түсуімен ғана емес, түрлі мәдени дәстүрлермен, жануарлар мен адамның мінез-құлқындағы өзгерістермен де ерекшеленеді. Көптеген халықтар күзді ерекше құрметтейді, оны жинақтаудың, ой түюдің, келер қысқа дайындалудың уақыты деп санайды. Енді күз туралы сіз білмеуіңіз мүмкін бірнеше таңғаларлық әрі пайдалы деректермен таныс болыңыз.
- Күзгі күн мен түннің теңелуі кезінде күн мен түннің ұзақтығы бірдей болады. Бұл құбылыс солтүстік жарты шарда әдетте қыркүйектің 22 немесе 23 күндері орын алады. Осыдан кейін күндер қысқарып, түндер ұзаруы басталады.
- Жапырақтардың түсі өзгеруі жаңа пигменттердің пайда болуымен емес, хлорофиллдің ыдырауымен байланысты. Жарық азайған сайын фотосинтез баяулайды және жасыл пигмент жойылып, жапырақтағы сары, қызыл және қызғылт түстер анық көріне бастайды. Бұл процесс ауа температурасы, ылғалдылық және күн сәулесінің мөлшеріне тәуелді.
- Күзгі мезгіл адамның көңіл күйіне тікелей әсер етеді, себебі жарықтың азаюы мидың серотонин деңгейіне ықпал етеді. Кейбір адамдарда күзгі депрессия немесе маусымдық күйзеліс байқалуы мүмкін. Бұл жағдай ерекше жарық терапиясымен немесе физикалық белсенділікпен жеңілдетіледі.
- Құстар күзде мыңдаған шақырым қашықтықтағы жылы аймақтарға ұшып кетеді. Олар бұл жолды Жердің магниттік өрісін, Күннің орнын және иістерді пайдалану арқылы табады. Мысалы, сұр кұлық 11 мың шақырымға дейін бір ғана үзіліссіз ұшып өте алады.
- Күзде ормандардан таралатын жапырақ, мүк және жаңбыр иістері адамда жайлылық пен ностальгия сезімдерін оятады. Бұл иістер кейде психологиялық терапияда қолданылады. Парфюмерия мен дәмханалар да күзгі маусымға арналған арнайы иістер мен дәмдер жасайды.
- Кейбір халықтарда күз – жаңа жылдың бастауы ретінде қарастырылады. Мысалы, иудаизмде Рош ха-Шана мейрамы күзде өтеді. Бұл кезең – рухани жаңарудың символы.
- Күз – егін жинау кезеңі болғандықтан көптеген елдерде алғыс пен молшылыққа арналған мейрамдар ұйымдастырылады. Қазақстанда бұл – сабантой, АҚШ-та – Ризашылық күні, Жапонияда – Ниинамэ-саи мейрамы. Бұл мерекелер табиғатқа деген құрмет пен ризашылықты білдіреді.
- Жануарлар күзде қысқа дайындалып, қорек жинайды немесе денелеріне май қорын жинай бастайды. Ақтиіндер жаңғақтарды жасырып, аюлар көп мөлшерде тамақтанып қыстық ұйқыға дайындалады. Табиғаттағы белсенділік ерекше қарқынмен жүреді.
- Күзде кейбір жануарлардың мінез-құлқы мен тіршілігі түбегейлі өзгереді. Жыландар баяулап, бақалар жерге көміліп, жәндіктердің белсенділігі төмендейді. Бұл уақытта саңырауқұлақтар мен мүктер көбейеді.
- Күз – адамның ішкі ойларына терең бойлау кезеңі болып саналады. Бұл уақыт жаңа жобаларды бастауға, өткенге ой жүгіртіп, болашаққа жоспар құруға шабыт береді. Көптеген ақын-жазушылар күзді символ ретінде қолданады.
- Күзгі жаңбырлар жазғы жаңбырлар сияқты қатты болмаса да, ұзаққа созылады. Ауа ылғалдылығы жоғары болғандықтан саңырауқұлақтар мен мүктер белсенді өседі. Сонымен қатар бұл кезең күздік дақылдарды егуге қолайлы саналады.
- Оңтүстік жарты шарда күз наурыз айында басталады, ал солтүстік жарты шарда ол қыркүйек айында басталады. Бұл Жер осінің көлбеулігі мен орбиталық қозғалысқа байланысты. Сондықтан Қазақстанда күз басталғанда, Австралияда көктем басталады.
- Ежелгі Грекияда күз – Персефонаның жерасты әлеміне қайта оралуымен байланыстырылған. Бұл миф табиғаттың тыншуын, суықтың келуін сипаттайтын символ ретінде қолданылған. Мұндай мифология табиғаттың маусымдық циклдерін түсіндіруге тырысқан алғашқы әрекеттердің бірі болған.
- Психологияда күз өзін-өзі тануға және ішкі өзгерістерге арналған қолайлы уақыт болып саналады. Адамдар жоспарларын жаңартып, өмірлік мақсаттарын қайта бағамдай бастайды. Бұл кезеңде жеке даму мен тәртіпке бетбұрыс жиі кездеседі.
- Күз – тұтынушылық әдеттерге де әсер етеді. Адамдар жылы киім, хош иісті сусындар мен маусымдық өнімдерге көбірек назар аударады. Бұл маусым сауда мен жарнамада ерекше орын алады.
- Ағаштар жапырақтарын суды үнемдеу және қысқы суыққа дайындалу үшін түсіреді. Бұл үдеріс қардың бұтақтарға түсіп, ағашты сындыруының алдын алады. Жапырақсыз ағаштар қатты аязға жақсы төтеп береді.
- Күз – жұлдыздарды бақылауға ең жақсы уақыттардың бірі. Ауа құрғақ әрі ашық болғандықтан, түнгі аспан айқын көрінеді. Бұл кезеңде Андромеда, Пегас және Персей шоқжұлдыздарын оңай көруге болады.
- Кейбір өңірлерде күз бірнеше аптаға ғана созылады, себебі жаздан тікелей қысқа ауысу орын алады. Мысалы, Тибет немесе Солтүстік Канадада күзгі мезгіл өте қысқа. Ал қоңыржай белдеулерде күз толығымен сезіледі.
- Биологияда фотопериодизм ұғымы бар – бұл күннің ұзақтығының тіршілік иелерінің өмірлік циклдеріне әсері. Күзде бұл процестердің көпшілігі баяулап, өсімдіктер тыныштық күйіне өтеді. Жануарлар қыстық әрекеттерге дайындала бастайды.
Бұл қызықты мәліметтер күздің табиғатқа, адамға және бүкіл тіршілікке әсері қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Бұл мезгіл тек маусымдық ауысу ғана емес, сонымен қатар терең ой, рухани байлық пен ішкі өзгерістердің кезеңі. Күз – шынайы шабыттың уақыты. Оны бағалау үшін тек салқын ауа райына емес, оның ішкі мәніне үңілу қажет.
