Поляр шұғылалары – бүкіл әлемдегі адамдарды тамсандыратын ең ғажайып табиғи құбылыстардың бірі. Аспандағы бұл жарық шоулары тек сұлулығымен ғана емес, оларды тудыратын күрделі процестерімен де ерекшеленеді. Поляр шұғылалары ғасырлар бойы саяхатшыларды, зерттеушілерді және суретшілерді шабыттандырып келеді, олар туралы аңыздар мен ғылыми тұжырымдар пайда болды. Бұл құбылыстар көбіне полюстерге жақын аймақтарда байқалады, бірақ кейде күтпеген жерлерде де көрінуі мүмкін. Назарларыңызға сіз білмеуі мүмкін поляр шұғылалары туралы қызықты әрі танымдық деректерді ұсынамыз.
- Поляр шұғылалары Күн желінің Жердің магнит өрісімен өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады. Күннен келген зарядталған бөлшектер атмосфераның жоғарғы қабаттарына еніп, газ атомдарын қоздырады. Нәтижесінде біз көктен көретін жарық сәулелері түзіледі.
- Солтүстік жарты шарда бұл құбылыс солтүстік шұғыла немесе Аврора Бореалис деп аталады, ал оңтүстік жарты шарда – оңтүстік шұғыла немесе Аврора Аустралис. Екі құбылыс та табиғаты жағынан ұқсас, тек географиялық орны бөлек. Олардың қарқындылығы Күн белсенділігіне байланысты болады.
- Поляр шұғылаларын ең жиі Жердің магниттік полюстеріне жақын өңірлерде көруге болады, мысалы, Норвегия, Финляндия, Канада, Аляска және Исландияда. Бұл магнит өрісі зарядталған бөлшектерді дәл осы аймақтарға бағыттайтындығымен байланысты. Көптеген елдерде осы құбылысты көруге арналған арнайы саяхаттар ұйымдастырылады.
- Шұғыла атмосфера бетінің үстінде 80-нен 500 шақырым биіктікте пайда болады. Биіктігі бөлшектердің түріне және олардың энергиясына байланысты болады. Энергия жоғары болған сайын шұғыланың биіктігі де артады.
- Шұғыланың түсі атмосферадағы қай газ қозатынына байланысты. Жасыл түс оттек атомдарының қозуынан, қызыл түс – жоғары қабаттардағы оттектен, ал көк немесе күлгін түс – азоттан пайда болады. Кейде қызғылт немесе сарғыш түстер де кездеседі.
- Шұғыланың күштілігі мен пішіні Күн белсенділігіне тәуелді. Қуатты Күн дауылдары кезінде шұғыла тіпті Франция, Германия немесе Украина сияқты орта ендіктерде де көрінеді. Мұндай құбылыстар он жылда бірнеше рет болады.
- Ежелгі халықтар поляр шұғылаларын тылсым күштердің белгісі деп есептеген. Скандинавиялықтар бұл құбылысты жауынгерлердің жанын сүйемелдейтін валькириялардың семсерінен шыққан жарық деп түсінген. Ал инуит тайпалары оны ата-бабалардың аспанда билеп жүрген рухтары ретінде қабылдаған.
- Поляр шұғылалары тек Жерде ғана емес, Юпитер, Сатурн, Уран және Нептун сияқты планеталарда да байқалған. Бұл планеталардың магнит өрісі мен атмосферасы бар, бұл шұғыла құбылысының пайда болуына жағдай жасайды.
- Шұғыланың жарқылы бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін жалғасуы мүмкін. Кейде олар біртіндеп пайда болса, кейде бірден аспанның барлығын жарықпен қамтиды. Пішіндері доға, таспа, спираль немесе толқын түрінде болуы мүмкін.
- Поляр шұғылалары тек көрнекі әсер ғана емес, сонымен қатар электромагниттік бөгелістер де тудырады. Олар радиобайланысқа, GPS жүйесіне және спутниктердің жұмысына әсер етеді. Әсіресе әуе және әскери байланыс жүйелері бұл өзгерістерге сезімтал.
- Поляр шұғылаларының пішініне қарай ғылыми жіктелуі бар. Ғалымдар тыныш доғалар, ленталар, сәулелер және импульсті дақтар сияқты түрлерін ажыратады. Бұл олардың құрылымы мен мінез-құлқын тереңірек зерттеуге көмектеседі.
- 2024 жылы соңғы онжылдықтағы ең қуатты шұғыла тіркелді. Оны Скандинавиядан бөлек, Орталық Еуропада да көруге мүмкіндік болды. Бұл Күннен шыққан корональды масса салдарынан туындаған күшті геомагниттік дауылдың нәтижесі болды.
- Ғалымдар поляр шұғылаларын тек Жерден ғана емес, әуеден және ғарыштан да зерттейді. Олар спутниктер мен арнайы ұшақтарды пайдаланып, құбылыстың нақты параметрлерін тіркейді. Бұл мәліметтер магниттік дауылдарды болжау үшін қолданылады.
- Халық арасында поляр шұғылалары көбіне сиқырлы немесе романтикалық құбылыс ретінде сипатталады. Олар фильмдерде, әндерде, ертегілер мен сурет өнерінде жиі бейнеленеді. Көп адам оны өміріндегі ең әсерлі сәттердің бірі деп санайды.
- Поляр шұғылаларын болжауға көмектесетін мобильді қосымшалар бар. Олар Күн белсенділігін, магнит өрісінің күші мен ауа райын ескеріп, шұғыланың ықтималдығын көрсетеді. Осылайша, шұғыланы бақылауға арналған сапарды алдын ала жоспарлауға болады.
Бұл таңғажайып деректер поляр шұғылаларының табиғи сұлулығымен қатар ғылым үшін де аса маңызды екенін көрсетеді. Шұғылалар – Жер мен ғарыш арасындағы байланыс көпірі іспетті, олар табиғатты түсінуге жол ашады. Бұл құбылысты зерттеген сайын біз ғалам туралы жаңа мәліметтер аламыз. Поляр шұғылалары – адам баласының қиялын баурап, табиғаттың құпия сырларын паш ететін ғажайып көрініс.
