Құмырсқалар — жер бетіндегі ең көп таралған әрі ең жақсы ұйымдасқан жәндіктердің бірі. Олар алып илеулерде өмір сүріп, күрделі құрылымдар салып, таңғаларлықтай ұжымдық әрекеттер жасайды. Құмырсқалардың мінез-құлқы, физиологиясы және табиғи жүйелердегі рөлі өте әртүрлі, сондықтан олар биология мен экология саласындағы зерттеулердің тұрақты нысаны болып келеді. Бұл кішкентай тіршілік иелері тек қатал ортада тіршілік етіп қана қоймай, қоршаған ортаға да үлкен әсер етеді. Төменде сіз білмеуіңіз мүмкін құмырсқалар туралы қызықты әрі танымдық мәліметтер берілген.
- Жер бетінде 14 мыңнан астам белгілі құмырсқа түрі бар, әрі ғалымдар жыл сайын жаңаларын анықтауда. Олар Антарктидадан басқа барлық құрлықтарда кездеседі. Құмырсқалар шөлді аймақтардан бастап тропикалық ормандарға дейінгі түрлі орталарға бейімделген. Олардың сәтті тіршілік етуі — жоғары деңгейдегі әлеуметтік ұйымшылдықпен байланысты.
- Құмырсқалар илеуінде бірнеше ондықтан бастап миллиондаған дараққа дейін болады. Илеу ішінде әрдайым нақты міндеттерге бөлінген касталар болады: аналық жұмыртқа салады, жұмысшы құмырсқалар қалған барлық қызметтерді атқарады, ал сарбаздар илеуді қорғайды. Мұндай құрылым ресурстар мен күшті тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Колония біртұтас организм сияқты әрекет етеді.
- Құмырсқаның аналығы 30 жылға дейін өмір сүре алады, бұл жәндіктер арасындағы ең ұзақ өмір сүретін түр. Ол бүкіл өмірінде миллиондаған жұмыртқа салып, колонияның санын тұрақты сақтайды. Басқа құмырсқалар бірнеше аптадан екі жылға дейін ғана өмір сүреді. Өмір ұзақтығы түріне және илеудегі рөліне байланысты болады.
- Құмырсқалар өз дене салмағынан 10–50 есе ауыр жүктің өзін көтере алады. Бұл олардың дене құрылысы мен бұлшықеттердің тіркелу тәсіліне байланысты. Олар бұл қабілеттерін азық, құрылыс материалы немесе жараланған серіктерін тасу үшін пайдаланады. Өлшеміне шаққанда олардың күші таңғаларлық.
- Құмырсқалар бір-бірімен феромон деп аталатын химиялық заттар арқылы қарым-қатынас жасайды. Бұл сигналдар оларға жұмысын үйлестіріп, азық табуға және қауіптен сақтануға көмектеседі. Кейбір түрлері 20-ға жуық әртүрлі феромон арқылы нақты ақпарат бере алады. Құмырсқалардың байланыс жүйесі өте күрделі.
- Кейбір құмырсқа түрлері өздері жейтін саңырауқұлақты арнайы өсіреді. Олар илеуге жапырақ сияқты органикалық материал тасып, соның үстінде саңырауқұлақ өсіреді. Бұл құмырсқалар саңырауқұлаққа қолайлы микроклимат жасап отырады. Мұндай симбиоз миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан.
- Құмырсқаларда жас дарақтарды оқытуға ұқсайтын мінез-құлық байқалады. Ересек құмырсқалар жас серіктерін азық көздеріне апарып, жолды есте сақтауға үйретеді. Мұндай әлеуметтік үйрену жәндіктер арасында өте сирек кездеседі. Бұл олардың ұжымдық интеллект деңгейін көрсетеді.
- Кейбір құмырсқалар илеу ішінде азық жинайтын тірі қойма рөлін атқаратын жеке дарақтарға ие. Олар денесінде қоректік заттарды жинап, арнайы камераларда ілініп тұрады. Басқа құмырсқалар солардан қажетті уақытта азық алады. Мұндай механизм құрғақ аймақтарда жиі кездеседі.
- Кейбір құмырсқалар басқа илеулермен соғысып, қарсы илеуден дарақтарды тұтқынға алады. Мұндай «амазон» құмырсқалар тұтқындарды ұрпағына күтім жасау үшін пайдаланады. Олар өздері ештеңе істемей, барлық міндеттерді тұтқындарға жүктейді. Бұл жәндіктер арасындағы әлеуметтік паразитизм мысалына жатады.
- Тропикалық ормандарда құмырсқалар бір-бірімен бірігіп, тірі көпірлер мен салдар құрады. Бұл оларға су өткелдерінен немесе топырақтағы жарықтардан өтуге көмектеседі. Мұндай әрекеттер нақты үйлесімділік пен өзара сенімді талап етеді. Міндет орындалған соң тірі құрылым қайта ыдырайды.
- Кейбір құмырсқаларда өздерін және илеуді қорғау немесе олжа алу үшін пайдаланатын у болады. Ең белгілісі — «бульдог» құмырсқасы, оның шағуы ұсақ жануарларға өлім қаупін төндіруі мүмкін. Адамда бұл у қатты ауырсыну мен аллергиялық реакция тудыруы мүмкін. Басқа түрлері қышқыл секілді химиялық қорғаныс тәсілін қолданады.
- Құмырсқалардың бағыт-бағдар жүйесі өте жетілген. Олар иіс, күннің бағыты және ішкі «қадам санағышы» арқылы жолын табады. Кейбір түрлері илеуге өте үлкен қашықтықтан дәл оралады. Мұндай дәлдік тіпті робот жасау саласындағы мамандарды таң қалдырады.
- Құмырсқа илеуі көп камералы, көп деңгейлі шынайы қала сияқты болады. Онда азық, жұмыртқа, дернәсіл, қалдық және басқа қызметтерге арналған бөлек бөлмелер болады. Жақсы желдетілетін жолдар мен ылғалдылықты реттеу жүйесі де бар. Мұндай құрылымдар орталық басқарусыз жұмыс істейтін тірі жүйеге ұқсайды.
- Құмырсқалар табиғаттағы санитары мен тұқым таратушылары ретінде маңызды рөл атқарады. Олар өлі жәндіктер мен шіріген қалдықтарды жояды. Кейбір өсімдіктер өз тұқымын тарату үшін тек құмырсқаларға сүйенеді. Олардың әрекеті экожүйелердегі тепе-теңдікті сақтауға ықпал етеді.
- Құмырсқалардың көру қабілеті нашар дамыған, бірақ иіс және сезім мүшелері өте жақсы жетілген. Олардың мұртшалары арқылы иістерді, химиялық сигналдарды және жанасуды анықтайды. Сондықтан олар қараңғыда да еркін қозғала алады. Бұл қасиеттер көру жетіспеушілігін толықтырады.
Бұл керемет деректер құмырсқаларға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Олар өздеріне тән мінез-құлық, нақты тәртіп және бейімделу қасиеттерімен үлкен жануарларға да үлгі бола алады. Құмырсқалар биологтарды, инженерлерді және зерттеушілерді өзінің ерекше құрылымымен шабыттандырады. Сіз кәдімгі құмырсқаның осыншама қызықты құпияны жасыратынын білмеуіңіз мүмкін.
