Үңгірлер — Жер шарының ең құпиялы әрі таңғаларлық табиғи нысандарының бірі. Олар мыңдаған жылдар бойы қалыптасып, планетамыздың геологиялық тарихының куәсі болып келеді. Көптеген халықтардың мәдениетінде үңгірлер қасиетті орын ретінде қарастырылған, сондай-ақ ежелгі адамдардың мекені, салт-жоралғылар өткізілетін орын және табиғи паналау аймағы болған. Бүгінгі таңда үңгірлер тек қана туристік қызығушылық тудыратын орындар ғана емес, сонымен қатар ғылым үшін ерекше маңызға ие зерттеу алаңдары болып саналады. Назарларыңызға үңгірлер туралы сіз біле бермейтін таңғаларлық әрі танымдық деректерді ұсынамыз.
- Үңгірлер көбінесе әктасты шөгінді жыныстарда судың әсерінен пайда болады. Су әктасты ерітіп, ұзақ уақыт ішінде күрделі лабиринттер мен қуыс жүйелерді қалыптастырады.
- Әлемдегі ең ұзын үңгір — АҚШ-тағы Мамонт үңгірі, оның ұзындығы 650 шақырымнан асады. Жыл сайын зерттеушілер жаңа өткелдер мен галереялар ашуда.
- Үңгірлерде сталактит пен сталагмит деп аталатын ерекше құрылымдар жиі кездеседі. Бұл құрылымдар тамшылап ағатын судан бөлінген минералдардың жинақталуы арқылы өте баяу — бір ғасырда шамамен 1 см жылдамдықпен өседі.
- Кейбір үңгірлер толықтай су астында орналасқан. Мысалы, Мексикадағы Сак-Актун жүйесі — әлемдегі ең ұзын суасты үңгірлерінің бірі болып саналады және сүңгуірлер арасында танымал.
- Мұзды үңгірлер мұздықтардың ішінде немесе астында қалыптасады. Олар маусым сайын өзгеріп отырады және жарықтың мұз арқылы сынуына байланысты ерекше көгілдір түске ие болады.
- Үңгірлерде ерекше тұрақты микроклимат сақталады: температура өзгермейді, ылғалдылық жоғары, ал күн сәулесі мүлде түспейді. Мұндай жағдайлар кейбір ерекше тіршілік иелерінің дамуына мүмкіндік береді.
- Үңгірде өмір сүретін жануарлар — троглобионттар — тек сол ортада ғана өмір сүре алады. Олар арасында соқыр балықтар, өрмекшілер, қоңыздар мен жарқанаттар бар.
- Адамдар үңгірлерді тас дәуірінен бері баспана, қорған немесе діни рәсімдер өткізу орны ретінде қолданған. Франциядағы Ласко мен Испаниядағы Альтамира үңгірлері ежелгі суреттерімен танымал.
- Үңгірлерде беткі қабатта кездеспейтін сирек минералдар мен ерекше геологиялық құрылымдар кездеседі. Осы себепті олар геология мен спелеология салалары үшін аса маңызды зерттеу нысаны болып табылады.
- Көптеген елдерде үңгірлер туристік және мәдени нысан ретінде кеңінен танылған. Мысалы, Словениядағы Постойна үңгірі жыл сайын мыңдаған келушіні қабылдайды және тіпті ішінде шағын пойыз қатынайды.
- Үңгірлер жер асты суларының резервуары ретінде маңызды рөл атқарады. Көптеген бұлақтар мен өзендердің бастауы дәл осы үңгірлерде орналасқан.
- Карст аймақтарында үңгірлер бір-бірімен қосылып, ондаған шақырымға созылатын күрделі жүйелерді құрайды. Бұл жүйелерде жер асты өзендері, көлдер және тіпті сарқырамалар болуы мүмкін.
- Вулкандық үңгірлер немесе лава түтіктері — ыстық лаваның сыртқы қабаты қатқаннан кейін ішкі лава ағып кеткен соң пайда болатын қуыс құрылымдар. Мұндай үңгірлер Гавай аралдарында және Исландияда жиі кездеседі.
- Кейбір үңгірлерде гипс негізіндегі ерекше түзілімдер пайда болады. Олар түрлі пішіндер мен текстураларға ие болып, керемет табиғи ландшафт жасайды.
- Үңгір түзілістерінде сақталған изотоптарды зерттеу арқылы ғалымдар көне климаттың қандай болғанын анықтай алады. Бұл әдіс бірнеше мың жыл бұрынғы температура мен ылғалдылық жайлы мәлімет береді.
- Украинадағы Оптимистическая үңгірі — әлемдегі ең ұзын гипсті үңгірлердің бірі. Онда ерекше кристалдық құрылымдар мен күрделі өткелдер жүйесі орналасқан.
- Кейбір үңгірлер ерекше акустикаға ие. Дыбыстың шағылу қасиеті концерттер өткізуге немесе экскурсиялық әсерлер жасауға мүмкіндік береді.
- Жер бетінде микроағзалар, қыналар немесе бактериялар жыныстар бетіне қоныстанып, түрлі оюлар немесе түстер қалыптастыратын үңгірлер бар. Мұндай құбылыстар биология мен химияда зерттеу нысанына айналған.
- Үңгірлерді зерттейтін ғылым — спелеология деп аталады. Бұл салада геология, биология, гидрология, археология сияқты пәндер тоғысады.
- Үңгір экожүйелері өте нәзік және оңай бұзылады, сондықтан оларды қорғау аса маңызды. Туристік немесе зерттеу мақсатындағы әрекеттер экожүйеге немесе тарихи жәдігерлерге зиян келтірмеуі қажет.
Үңгірлер — табиғаттың керемет туындысы, онда ғылым мен тарих, биология мен геология, тіпті өнер тоғысқан. Бұл қызықты деректер үңгірлердің қаншалықты күрделі әрі маңызды екенін көрсетеді. Олар бізге Жердің ежелгі тарихын, климатын, геологиялық үрдістерін тануға мүмкіндік береді. Үңгірлер — зерттеуді де, қорғауды да қажет ететін баға жетпес табиғи мұра.
