Қызыл алыптар – ғаламдағы ең әсерлі және таңғажайып аспан денелерінің бірі. Олардың алып көлемі, жарықтығы және ұзақ эволюциялық тарихы ғалымдарды ғасырлар бойы таңдандырып келеді. Бұл жұлдыздар Күнге ұқсас қалыпты жұлдыздардан туындайды, бірақ өмірінің соңғы кезеңінде ғаламат өзгерістерге ұшырайды. Қызыл-қызғылт түспен жарқыраған олардың көрінісі ғарыш кеңістігіне ерекше сұлулық береді. Төменде сіз білмеуі мүмкін қызыл алыптар туралы ең қызықты және танымдық деректер берілген.
- Қызыл алыптар орташа массалы жұлдыздардың өмірінің соңғы сатысында пайда болады. Ядродағы сутегі қоры таусылған кезде термоядролық реакциялар бәсеңдеп, ядро сығыла бастайды. Сол уақытта сыртқы қабаттар кеңейіп, жұлдыз алып көлемге дейін ұлғаяды және қызыл реңкке енеді.
- Қызыл алыптардың көлемі Күннен жүздеген, тіпті мыңдаған есе үлкен болуы мүмкін. Мысалы, әйгілі Бетельгейзе жұлдызының диаметрі Күндікінен шамамен 700 есе артық. Егер ол Күннің орнында болса, оның шеті Юпитер орбитасына дейін жетер еді.
- Үлкен көлеміне қарамастан, қызыл алыптардың тығыздығы өте төмен. Олардың сыртқы қабаттарындағы заттар соншалықты сирек, тіпті вакуумға ұқсайды. Сол себепті олар көлемді болып көрінгенімен, құрылымы жағынан жеңіл келеді.
- Қызыл алыптардың беткі температурасы Күнге қарағанда әлдеқайда төмен. Ол шамамен 3000–5000 градус Цельсий аралығында, ал Күннің беті шамамен 6000 градусқа жетеді. Осы себепті олар қызыл және қызғылт түстерде жарқырайды.
- Температурасы төмен болса да, қызыл алыптар өздерінің алып көлемінің арқасында орасан зор энергия шығарады. Олардың жарықтығы Күннен мыңдаған есе артық болуы мүмкін. Бұл жұлдыздар аспандағы ең жарқын нысандардың бірі болып саналады.
- Қызыл алыптар ғарыштағы зат айналымында маңызды рөл атқарады. Олар өмірінің соңында жаңа химиялық элементтерді ғарыш кеңістігіне таратады. Бұл элементтер кейіннен жаңа жұлдыздар мен планеталардың түзілуіне негіз болады.
- Қызыл алып өмірінің соңғы кезеңінде сыртқы қабаттарын тастап, планетарлық тұмандық түзеді. Қалған ядро ақ ергежейлі жұлдызға айналады, ол шамамен Жердің көлеміндей өте тығыз дене болып саналады. Бұл орташа жұлдыздардың табиғи соңы болып табылады.
- Біздің Күн де болашақта қызыл алыпқа айналады. Шамамен 5 миллиард жылдан кейін ол кеңейіп, Меркурий мен, мүмкін, Шолпан планетасын жұтып қояды. Сол уақытта Жер не жойылады, не тіршілікке жарамсыз күйге енеді.
- Ең белгілі қызыл алыптардың бірі – Орион шоқжұлдызындағы Бетельгейзе. Бұл жұлдызды қарапайым көзбен-ақ көруге болады, және ол болашақта жарқыраған аса жаңа жұлдызға айналып жарылуы мүмкін.
- Кейбір қызыл алыптар айнымалы жұлдыздар қатарына жатады, яғни олардың жарықтығы мезгіл-мезгіл өзгереді. Бұл құбылыс жұлдыздың сыртқы қабаттарының кеңеюі мен сығылуы кезінде байқалады. Мұндай өзгерістер кейде өте күшті болып, жұлдыздың жарықтығын бірнеше есе өзгертеді.
- Қызыл алыптардың ерекше түрі – қызыл аса алыптар. Олар Күннен миллиондаған есе үлкен және әлдеқайда ауыр келеді. Мұндай жұлдыздарға Антарес пен VV Цефея мысал бола алады.
- Кейбір қызыл алыптардың атмосферасы өте күрделі және ішінде қуатты конвекциялық ағындар жүреді. Бұл ағындар беткі қабатта үлкен «ыстық дақтар» қалыптастырады. Осындай құбылыстар Бетельгейзеде анық байқалады.
- Қызыл алыптың өмірлік циклі оның бастапқы массасына байланысты. Неғұрлым ауыр жұлдыз болса, соғұрлым ол тезірек дамып, эволюциясын аяқтайды. Аса ауыр жұлдыздар өмірін аса жаңа жарылысы арқылы аяқтайды, ал жеңілдері ақ ергежейліге айналады.
- Қызыл алыптар өмір сүру барысында үлкен мөлшерде массасын жоғалтады. Күшті жұлдыздық желдер затты ғарышқа ұшырып, жұлдыздың айналасында шаңды қабықтар түзейді. Бұл қабықтар жиі әдемі тұмандықтар түрінде байқалады.
- Қызыл алыптардың жарықтығы кейде тұрақсыз болады. Ғалымдар олардың кенеттен жарқырауы немесе бәсеңдеуі сияқты құбылыстарды бақылайды. Бұл өзгерістер жұлдыз ішіндегі физикалық процестерді зерттеуге мүмкіндік береді.
- Кейбір қызыл алыптар екі еселенген жүйелер түзеді. Егер екінші жұлдыз жақын орналасса, алып жұлдыздың заттары оған ауыса алады. Мұндай жүйелер рентген сәулесінің қуатты көзіне айналады.
- Қызыл алыптар миллиондаған жылдар бойы өмір сүреді, дегенмен бұл ғаламдық масштабта қысқа мерзім. Сол уақыт ішінде олар ғарышты ауыр элементтермен байытады. Осы элементтердің арқасында жаңа планеталар мен тіршілікке қолайлы жүйелер түзіледі.
- Астрономдар қызыл алыптарды ғарыштағы қашықтықтарды өлшеу үшін «шамшырақ» ретінде пайдаланады. Олардың жарықтығының болжамдылығы галактикалардың және жұлдыз шоғырларының өлшемін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ғалам құрылымын түсінуде маңызды рөл атқарады.
- Қызыл алыптар астрономия әуесқойлары үшін жиі бақылау нысанына айналады. Олар өте жарқын болғандықтан, тіпті шағын телескоп арқылы да көрінеді. Мұндай бақылаулар ғарыштың ұлылығын өз көзіңмен көруге мүмкіндік береді.
- Кейбір қызыл алыптар шар тәрізді шоғырларда орналасқан. Бұл көне жүйелер жүздеген мың жұлдыздан тұрады және олардың жасы мен дамуын зерттеу ғаламның тарихын түсінуге көмектеседі. Олар – ғарыштың тірі куәгерлері.
Қызыл алыптар – жұлдыздық эволюцияның ұлылығын дәлелдейтін ерекше нысандар. Олар жаңа элементтер тудырып, тұмандықтар қалыптастырады және жаңа жұлдыздардың тууына жол ашады. Бұл таңғажайып деректер ғаламдағы өмір мен материяның үздіксіз айналымының куәсі. Әрбір қызыл алып – өткеннің жарық ізі мен болашақтың негізі.
