Картоп — біздің дастарханымыздағы қарапайым көкөніс қана емес, ежелгі тарихы мен ғажайып таралу географиясы бар табиғаттың нағыз кереметі. Ол миллиондаған адам үшін негізгі азық-түлік көзіне айналып, тіпті кейбір халықтардың тағдырына әсер еткен. Көпшілігіміз оны күнделікті тағам ретінде қабылдап, оның ерекше қасиеттеріне, биологиялық ерекшеліктері мен мәдени маңызына мән бермейміз. Бұл мақалада сіз бұрын білмеуіңіз мүмкін, бірақ қызығушылық тудыратын пайдалы әрі танымдық деректер жинақталған.
- Картоп шамамен 7–10 мың жыл бұрын қазіргі Перудің оңтүстігінде қолға үйретілген. Инкалар еуропалықтар келмей тұрып-ақ ондаған картоп сортын өсіріп отырған. Олар картопты сақтау үшін биік таулы аймақтарда мұздату сияқты өзіндік әдістерді қолданған.
- Картоп Еуропаға XVI ғасырда әкелінген, бірақ бастапқыда оны азық емес, сәндік өсімдік ретінде қабылдаған. Кейінірек оны тек малға жем ретінде пайдаланған. Тек XVIII ғасырдан бастап ол ас үйде кеңінен қолданылып, танымалдылыққа ие болды.
- Картоп — алқа тұқымдас өсімдіктер қатарына жатады, оған қызанақ, баялды және темекі де кіреді. Өсімдіктің барлық бөліктері, тек түйнектерінен басқасы, соланин уының болуына байланысты уытты болады. Сондықтан картоптың жасыл жемістерін жеуге болмайды.
- Әлемде 4000-нан астам мәдени картоп сорты және бірнеше мыңға жуық жабайы түрі бар. Олар тек қабығының түсімен емес, сонымен қатар ішкі етінің түсі, пішіні, көлемі мен пісіру ерекшеліктерімен де ерекшеленеді. Оңтүстік Америкада көк, қызыл, күлгін түсті картоптар жиі кездеседі.
- Картоп — әлемде тұтыну жағынан жүгері, күріш және бидайдан кейінгі төртінші орындағы ауылшаруашылық өнімі. Ол миллиондаған адам үшін көмірсулардың негізгі көзі саналады. Картоптан жүздеген түрлі тағам әзірлеуге болады.
- Бір орташа картоп түйнегінде шамамен 100 килокалория бар, сонымен қатар ол С дәруменіне, калийге, талшыққа және күрделі көмірсуларға бай. Азық-түлік тапшылығы кезеңдерінде картоп талай халықты аштықтан құтқарды. Тарихта адамдар тек картоппен өмір сүрген кезеңдер болған.
- 1995 жылы картоп алғаш рет ғарышта өсірілді. Бұл тәжірибе «Колумбия» шаттлында жүргізіліп, ұзақ сапарларға азық ретінде өсімдіктер өсірудің мүмкіндігін зерттеді. Бұл адамзаттың ғарыштық ауыл шаруашылығына жасаған алғашқы қадамдарының бірі болды.
- Картоп тропик пен шөлді аймақтардан басқа кез келген климатта өсіп, түрлі топыраққа бейімделе алады. Қажетті суару арқылы ол кез келген жерде өнім береді. Сондықтан ол көптеген елдер үшін стратегиялық маңызы бар дақыл саналады.
- Беларусь, Украина, Польша және Ресей елдерінде картопты жиі «екінші нан» деп атайды. Кейбір ауылдарда ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан өз сорты болады. Картоп бұл халықтардың ұлттық асханасынан ажырамас бөлікке айналған.
- Француз агрономы Антуан Пармантье картопты Францияда насихаттау үшін түрлі амалдарға барған. XVIII ғасырда ол картоп өсіп тұрған алқаптарды әдейі күзеттіріп, адамдардың қызығушылығын тудырып, түнде ұрлатып отырған. Бұл әдіс арқылы картоп сәнді әрі танымал тағамға айналды.
- Картоптың отаны Перуде Ұлттық картоп орталығы бар, онда мыңдаған сорттың үлгілері сақталады. Сол жерде картопқа арналған жыл сайынғы фестивальдер өткізіледі. Перуліктер картопты өз ұлттық болмысының бір бөлігі деп санайды.
- Норвегияның Шпицберген архипелагындағы жаһандық тұқым қоймасында картоп тұқымы жаһандық апат жағдайына сақталып отыр. Бұл адамзаттың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін маңызды қор. Бұл дақылдың әлемдік маңыздылығын айқын көрсетеді.
- Картопты зерттеудің арнайы әдісі — лизиметрия, ол өсімдіктің тыңайтқыштарға және түрлі өсу жағдайларына қалай әсер ететінін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл арқылы агрономдар әр өңірге бейімделетін ең тиімді сорттарды таңдай алады. Картоп — ауыл шаруашылығында ең жақсы зерттелген өсімдіктердің бірі.
- XXI ғасырда зиянкестер мен ауруларға төзімді генетикалық түрлендірілген картоптың жаңа сорттары жасалды. Мұндай түрлер пестицидтерді азайтуға және өнімді сақтауға көмектеседі. Кейбір елдерде бұл сорттар кең көлемде қолданылады.
- Әлемдегі ең үлкен картоп Англияда өсіріліп, оның салмағы 4,9 килограмнан асқан. Бұл рекорд Гиннестің рекордтар кітабына енгізілген. Мұндай жетістік тек қолайлы жағдайлар мен мұқият күтімнің арқасында мүмкін болды.
- Қытырлақ картоп (чипсы) АҚШ-та XIX ғасырдың ортасында кездейсоқ ойлап табылған. Бір мейрамхана қонағы картопты тым қалың турайтынына шағымданған соң, аспаз қасақана өте жұқа тіліп қуырып берген. Осылайша бүкіл әлемге таралған танымал жеңіл тағам пайда болды.
- Картоп тарихта маңызды оқиғаларға әсер еткен, соның бірі — 1845–1849 жылдардағы Ирландиядағы аштық. Фитофтороз ауруы картоп егінін жойып жіберіп, миллионға жуық адамның өліміне себеп болған. Бұл оқиға еуропалық көші-қонға да үлкен әсерін тигізді.
Бұл қызықты деректер қарапайым картоптың артында тұтас бір тарих, ғылым, мәдениет пен ауыл шаруашылығының әлемі жатқанын көрсетеді. Ол тек қарын тойғызатын өнім емес, талай халықты аштықтан құтқарып, экономикалардың бағытын өзгертіп, тіпті ғарышқа да ұшқан. Картоп — жай ғана көкөніс емес, бүкіл адамзатқа қызмет еткен нағыз қаһарман өсімдік.
