Мұз — бұл жай ғана қатып қалған су емес, ол ерекше қасиеттерге ие күрделі табиғи құбылыс. Ол полярлық мұзқалпақтарды жауып жатады, көлдер мен өзендердің бетін жабады, айсбергтерді түзеді және күнделікті өмірде азық-түлікті сақтау үшін кеңінен қолданылады. Ғалымдар мұзды Антарктида мұздықтарынан бастап Юпитердің серіктеріне дейінгі түрлі ортада зерттеп келеді. Төменде мұз туралы сіз біле бермейтін қызықты әрі танымдық мәліметтер жинақталған.
- Мұз температура мен қысымға байланысты тоғыз түрлі кристалдық формада кездеседі. Ең кең таралған түрі — біз мұздатқыштан немесе мұз басқан көлден көретін Ih мұзы. Өте жоғары қысым жағдайында табиғи ортада кездеспейтін тығыз әрі ерекше құрылымдар түзілуі мүмкін.
- Мұз — қатты күйінде сұйық түрінен жеңіл болатын жалғыз зат. Сондықтан мұз су бетінде жүзіп тұрады, түбіне батып кетпейді. Бұл қасиет қыста су астындағы тіршілік иелерінің өмір сүруіне мүмкіндік береді.
- Мұздың түсі оның құрылымына және ауа көпіршіктерінің болуына байланысты өзгереді. Таза мұздық мұзы көкшіл немесе көгілдір болып көрінеді, себебі ол қызыл жарық толқындарын жұтып, көк түсті шағылыстырады. Ал тұрмыстағы мұз ақ түсті болады, өйткені онда ауа көпіршіктері көп.
- Мұз ежелгі атмосфералық газдарды сақтап тұра алады. Ғалымдар Антарктида мен Гренландияда терең мұз өзектерін бұрғылап, бірнеше жүз мың жыл бұрынғы ауа құрамын зерттейді. Бұл Жердің климаттық тарихын қалпына келтіріп, болашақты болжауға көмектеседі.
- Айсбергтер — жай ғана мұз кесектері емес, олар нағыз жүзетін су қоймалары. Айсбергтің шамамен 90 пайызы су астында орналасады, бұл оларды кеме қатынасы үшін аса қауіпті етеді. Тарихтағы ең үлкен айсбергтің ауданы 11 мың шаршы шақырымнан асқан.
- Мұзда ішкі кернеудің әсерінен жарықтар пайда болып, ерекше дыбыстар шығарады. Көлдер қатқан кезде кейде күркірегендей дыбыстар естуге болады. Бұл мұздың әркелкі түрде кеңеюімен байланысты.
- Жер бетінде тіркелген ең төменгі температура Антарктидада байқалған — минус 89,2 °C. Мұндай суықта мұз соншалықты қатты болады, оны металл құралмен де жарып алу қиын. Мұндай жағдайда мұз балқымайды, бірден буланып кетеді.
- Мұз тек судан ғана түзілмейді. Ғарышта метан, аммиак, көмірқышқыл газы секілді заттардан құралған мұз да кездеседі. Мысалы, Сатурнның Титан серігінің беті метан мұзы қабатымен жабылған, ал Плутонда азот мұзы бар.
- Жасанды мұз тек тұрмыста ғана емес, сонымен қатар спорттық ареналар мен мұзды шоуларда пайдаланылады. Заманауи мұз айдындарында температура мен қалыңдықты бірқалыпты ұстап тұратын салқындату жүйесі бар. Бұл жарыстарды жазда немесе ыстық аймақтарда өткізуге мүмкіндік береді.
- Полюстердегі мұз жүздеген мың жыл бойы жиналып, алып мұз қабаттарын түзеді. Егер осы мұздар еріп кетсе, дүниежүзілік мұхит деңгейі 60 метрге дейін көтеріледі. Бұл жағалаудағы көптеген қалалардың су астында қалуына себеп болады.
- Жұқа мұз алдамшы болуы мүмкін, өйткені ол сырттай берік көрінгенімен, адамның салмағын көтере алмайды. Ауа температурасы нөлден төмен болғанмен, қатты қабат қалыптасуы үшін уақыт керек. Сондықтан қыс басында көлдер мен өзендерде жүру қауіпті саналады.
- Мұз өз бетіне түскен күн сәулесінің 90 пайызына дейін шағылыстыра алады. Бұл құбылыс альбедо деп аталады және Жердің жылу балансына әсер етеді. Мұз еріген кезде қара жер немесе су жылуды көбірек сіңіріп, жаһандық жылынуды күшейтеді.
- Ежелгі замандарда мұз тоңазытқыштың орнына қолданылған. Парсы және Қытайда арнайы жер астындағы мұз қоймалары болып, онда жаздың өзінде де мұз сақталған. Ал бай римдіктер мұзды таудан тасып әкеліп, шарап пен тәттілерді салқындатқан.
- Мұздықтардың қозғалысы мен еруі нәтижесінде мұзды үңгірлер пайда болады. Мұндай үңгірлер көгілдір жарық пен ерекше пішіндерімен таңғалдырады. Алайда олар өте қауіпті, өйткені кез келген сәтте опырылып түсуі мүмкін.
- Мұз — өте жақсы жылу оқшаулағыш материал. Қалың мұз қабатының астында су сұйық күйінде қалып, балықтар мен басқа тіршілік иелеріне қыстан аман шығуға мүмкіндік береді. Бұл мұздың табиғи экожүйедегі маңызды рөлін көрсетеді.
- Медицинада мұз жарақат алған жерге алғашқы көмек көрсету үшін қолданылады. Мұз ісікті басып, ауырсынуды жеңілдетеді. Бұл әдіс криотерапия немесе суықпен емдеу деп аталады.
- Жердің кейбір бөліктерінде мұз ешқашан ерімейді. Мұндай аймақтар мәңгі тоң деп аталады, оған Сібір, Аляска және Канада жерлері кіреді. Бұл жерлерде топырақ үнемі қатып тұрады, бұл құрылыс пен ауыл шаруашылығына қиындық туғызады.
- Кейбір суретшілер бірнеше күн немесе апта ғана өмір сүретін мұз мүсіндер жасайды. Мұндай туындылар жарықтың мұз арқылы өту әсерімен ерекше көрінеді. Әлемнің көптеген елдерінде мұз өнері фестивальдары өткізіледі.
- Табиғатта мұзды жаңбыр деп аталатын құбылыс бар. Мұздай жауған тамшылар салқын бетке түскенде бірден мұзға айналады. Бұл ағаштар мен жолдардың қатты мұздануына алып келіп, қауіп төндіреді.
- Антарктида мұзы өте таза болғандықтан, ғылыми зерттеулерде эталондық зат ретінде пайдаланылады. Кейбір зерттеу станциялары мұз құрамындағы қоспалар, микроағзалар мен ежелгі жанартаулар іздерін зерттейді. Бұл деректер атмосфераның эволюциясын түсінуге көмектеседі.
Бұл таңғаларлық және қызықты мәліметтер мұздың күрделі әрі көпқырлы табиғи құбылыс екенін көрсетеді. Мұз климатты реттеп, адам өміріне де, табиғи жүйелерге де айтарлықтай әсер етеді. Ол нәзік әрі мықты, қауіпті әрі тіршілік үшін маңызды бола алады. Сондықтан мұзды зерттеу ғылым, өнер және күнделікті өмір үшін өзекті тақырып болып қала береді.
