Бұрын Арал теңізі әлемдегі төртінші ірі ішкі көл болып саналатын. Алайда соңғы бірнеше онжылдық ішінде ол табиғи апаттың символына айналды. Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында орналасқан бұл су қоймасы адам әрекетінің салдарынан түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Көпшілікке белгілі экологиялық мәселелерден бөлек, Арал аймағы тарихи, мәдени және географиялық тұрғыдан да қызықты. Бұл мақалада сіз білмеуі мүмкін бірегей және таңғаларлық фактілер жинақталған.
- Арал теңізі шын мәнінде теңіз емес, тұйықталған тұзды көл. Ол негізінен Әмудария мен Сырдария өзендерінен қоректеніп келген. Бірақ бұл өзендердің суы егін суаруға бұрылып, көлге жетпей қалатын болды. ХХ ғасырдың ортасында көлдің ауданы 68 000 шаршы шақырымнан асқан.
- 1960 жылдары КСРО басшылығы мақта өсіру мақсатында ірі ирригациялық жобаларды іске асырды. Соның нәтижесінде өзендердің көп бөлігі ауыл шаруашылығына жұмсалды. Көл деңгейі күрт төмендеп, көлемі төрт есеге қысқарды. 2010 жылдары Арал бірнеше жеке су айдынына бөлініп қалды.
- Бұрын Арал балық шаруашылығы мен кеме қатынасы үшін маңызды аймақ болатын. Арал мен Мойнақ қалаларында айлақтар, консерві зауыттары мен кеме жөндеу шеберханалары жұмыс істеген. Су тартылып қалғаннан кейін бұл өндірістер тоқтап, тұрғындардың басым бөлігі көшуге мәжбүр болды. Аймақтың экономикасы құлдырап кетті.
- Кепкен теңіз түбінде Аралқұм атты жаңа шөл пайда болды. Бұл жерден көкпен аралас тұзды шаңдар көтеріліп, мыңдаған шақырымға тарайды. Ол құрамында пестицидтер мен химикаттар болғандықтан адам денсаулығына аса қауіпті. Демікпе, рак және басқа да аурулардың жиілеуіне әкеп соқтырды.
- Кепкен теңіз түбінде тот басқан кемелер әлі де жатыр. Олар енді теңізде емес, шөлдің ортасында қалып қойған. Кейбір кемелер музейге айналдырылып, туристердің назарын аударып отыр. Мұндай көріністер экологиялық апаттың символына айналды.
- Бұрынғы теңіз ортасында орналасқан Қайта өрлеу аралында биологиялық қару сынақтары жүргізілген. Бұл жерде сібір жарасы, оба сынды қауіпті микроорганизмдер сақталған. Кейін су тартылғанда арал құрлықпен жалғасып, қауіп күшейе түсті. 2002 жылы АҚШ көмегімен жұқпалы қалдықтар залалсыздандырылды.
- Аралдың солтүстігіндегі кіші Аралда қалпына келу белгілері байқалып отыр. Қазақстандағы Көкарал бөгетінің арқасында су деңгейі тұрақтандырылды. Балық түрлері оралып, кәсіпшілік қайта жанданды. Бұл экожүйені қалпына келтірудегі сирек табысты мысал ретінде аталады.
- Мойнақ қаласында Арал трагедиясына арналған мемориал орнатылған. Ол бұрынғы теңіз өмірінің куәсі әрі ескерту нышаны ретінде қызмет етеді. Мұнда жыл сайын экология мен мәдениетке арналған фестивальдер өтеді. Қала туризм нысанына айналып келеді.
- Кеңес дәуірінде Арал экологиялық жағынан ең лас су қоймаларының бірі болған. Өзендер арқылы тыңайтқыштар мен өндірістік қалдықтар төгілген. Төменгі қабаттарда химиялық улы заттар жиналып, балықтарға қауіп төндірді. Ғалымдар экожүйені қорғау үшін халықаралық көмек қажет екенін айтқанымен, жағдай көп өзгермеді.
- Арал тақырыбы қазір өнер, кино және ғылыми зерттеулерде жиі қозғалады. Бұл аймақ экология, адам және технология арасындағы қақтығыстың бейнесіне айналды. «Баяу теңіз» секілді фильмдерде бұл апаттың әлеуметтік жағы да көрсетіледі. Арал әлемге табиғаттың шегін ескерткен мысал болып отыр.
- Тұрғындар арасында демікпе, бауыр аурулары мен бедеулік сияқты дерттер таралып кеткен. Жер мен судың улы болуы ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізді. Көптеген адамдар басқа жаққа қоныс аударуға мәжбүр болды. Бұл әлеуметтік құрылымды да түбегейлі өзгертті.
- Арал теңізі экология саласында адам әрекетінің табиғатқа кері әсерін көрсететін маңызды мысал. Ол көптеген оқулықтар мен ғылыми мақалаларда зерттеу нысаны ретінде қарастырылады. Бұл жағдай ирригациялық саясаттың салдарын нақты көрсетеді. Қазір әлем елдері осындай апаттарды болдырмау үшін табиғатты қорғау талаптарын күшейтуде.
- 2005 жылдан бастап Қазақстанда аймақты жаңа бағытта дамытуға бағытталған жобалар қолға алынуда. Экотуризм, дәстүрлі қолөнер мен ауыл шаруашылығы сияқты салалар дамып келеді. Бұл арқылы жаңа жұмыс орындары ашылып, жергілікті халыққа үміт берілуде. Болашақта аймақтың жандануы мүмкін деген сенім бар.
Бұл неймовірлі фактілер Арал теңізінің қаншалықты күрделі тағдыры бар екенін көрсетеді. Адамның араласуы табиғатқа қайтарымсыз зиян келтіруі мүмкін екенін осы жағдай дәлелдеді. Бірақ экожүйені қалпына келтіруге жасалған алғашқы қадамдар болашаққа үміт ұялатады. Арал бізге табиғатпен үндес өмір сүрудің маңызын еске салады.
